Меню сайта
Погода
Погода республики
Наш опрос
Статистика
Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
Форма входа
Поиск
Внимание
Календарь
| « Сентябрь 2021 » | ||||||
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | ||
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | |||
Архив записей
Друзья сайта
Главная » 2021 » Сентябрь » 30 » Дьылҕам бэлэхтээбит үтүөкэн доҕотторум
04:01 Дьылҕам бэлэхтээбит үтүөкэн доҕотторум |
Дьылҕам бэлэхтээбит үтүөкэн доҕотторум  Бииргэ үөскээбит доҕотторун туһунан ахтыыны суруйда Борис Егорович Герасимов, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Тэҥкэ, Бордоҥ, Сунтаар, Аллыҥа нэһилиэктэрин, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо. Сунтаар сэлиэнньэтэ, 2021 сыл. Орто дойду олоҕор айылҕа сокуонунан көлүөнэлэр солбуһуулара тиһигин быспакка бара турар. Ким диэн ааттаах-суоллаах дьоннор хаһан, ханна төрөөн-ууһаан, үлэлээн-хамсаан олох олорон ааспыттарын туһунан биһиги саастаах дьон ахтыыларыттан эрэ билиэхпитин сөп. Үгүс киһи олоҕун, үлэтин-хамнаһын туһунан өйдөбүл бириэмэ аастаҕын аайы улам өлбөөдүйэн, сүтэн, умнуллан хаалара баар суол. Арай олох чугас дьонноро эрэ хаартыскаларын харыстаан уура сылдьан, кэлэр көлүөнэлэргэ көрдөрөннөр кинилэр тустарынан кэпсиэхтэрин сөп. Онон ханнык баҕарар киһи туһунан сырдык өйдөбүл сурукка тиһилиннэҕинэ эрэ үйэлээх буолара саарбахтаммат. Ол иһин дьон-сэргэ бэйэлэрин урууларын-аймахтарын туһунан кинигэни бэчээттэтэллэрэ үтүө үгэскэ кубулуйан эрэрэ киһини үөрдэр көстүү буолан иһэр. Ол сиэринэн мин эмиэ сааһыран олорон, олох чугас табаарыстарым тустарынан хайдах сатыырбынан, өйдүүрбүнэн санааларбын суруйан хаалларарга сананным. Биллэн турар уустаан-ураннаан, хоһуйан суруйуу кыаллыбата биллэр, ол гынан баран ис сүрэхпиттэн хайдах сатанарынан кыһалла сатаатым. Биһиги биир бириэмэҕэ Тэҥкэ түбэтигэр төрөөбүт, олох оҕо сааспытыттан доҕордоһон улааппыт, үөрэммит, үлэлээбит, орто дойдуга тыыннаахпыт тухары истиҥ сыһыаммытын быспатах түөрт табаарыстыылар этибит. Демьян Арьянович Матросов- Таамаан, Иосиф Иннокентьевич Ильин- Уоһук, Валерий Николаевич Сидоров- Балыакка уонна мин Борис Егорович Герасимов-Барыыс буоламмыт бэйэбит бириэмэбитигэр эмиэ үлэлээн-хамсаан, үөрэн-көтөн, ардыгар хомойор да түгэннэр ханна барыахтарай, төрөөбүт Тэҥкэбитин уонна бэйэ-бэйэбитин кытта ситиммитин быспакка олох олорон кэллэхпит. Биһиги төрүттэрбит былыр-былыргыттан Тэҥкэҕэ олохсуйан олорбуттарын туоһулуур сирдэр ааттара Мотуруос күөлэ, Баҕачай өтөҕө, Ылдьыын уорана, Кирилэ өтөҕө диэннэр өр сылларга дьон өйүттэн-санаатыттан сүтүөхтэрэ суоҕа уонна биһиги ыччаттарбыт хантан төрүттээхтэрин өйдөтө-саната туруохтара диэн эрэнэбин. Табаарыстарым барахсаттар күн бүгүн орто дойдуга суохтар, ол гынан баран кинилэр тустарынан үтүө өйдөбүл урууларыгар-аймахтарыгар, табаарыстарыгар, нэһилиэк историятыгар өр сылларга умнуллуо суоҕа диэн бигэтик эрэнэбин. Онно бу мин кылгас ахтыым дьон-сэргэ билиитигэр тахсан, табаарыстарым туһунан үтүө өйдөбүл үйэлээх буоларыгар кыратык да буоллар көмөлөстөр диэн баҕа санаалаахпын. Дьиҥинэн, миэхэ, Тэҥкэҕэ бииргэ үөскээбит, үөрэммит, табаарыстаспыт билигин биһиги кэккэбитигэр үлэлии сылдьар да, бочуоттаах сынньалаҥҥа да олорор, эрдэ орто дойду олоҕуттан арахсыбыт да дьоннор элбэхтэр. Ол гынан баран бу суруйар доҕотторум мин сүрэхпэр, дууһабар ураты чугастар, күндүлэр. Матросов Демьян Арьянович  Демьян миигиттэн биир кылаас аллараа үөрэммитэ. Биир кулгааҕа аанньа истибэт буолан үөрэҕэр ыарырҕатара. Ол иһин учууталбыт Дмитрий Спиридонович миигин Демьяҥҥа үөрэҕэр көмөлөс диэн этэр этэ. Онон үгүстүк уруок кэнниттэн кинилэргэ тиийэрбит. Ийэлэрэ Маарыйа үөрэ-көтө көрсөрө, аһылык бөҕөнү бэлэмнээбит буолара. Аһаан-сиэн тотон баран, уруок ааҕа охсоот, үксүн оонньоон тахсар этибит. Иһирдьэ-таһырдьа астына оонньоон баран арҕаа дьиэбэр киэһэ хойутуу тиийэр этим. Тэҥкэ оскуолатын бүтэрэн Марбаҕа Бордоҥ оскуолатыгар үөрэммиппит. Күһүн, саас субуотаҕа уруоктар кэннилэриттэн Тэҥкэ уолаттара мустан бары бииргэ сатыы дойдубутугар барарбыт. Үксүн сатыы, ардыгар бэлэсипиэтинэн дьиэбитигэр түүн ортотун ааһыыта тиийэн утуйан баран, сарсыныгар төттөрү Марбабытыгар төннөрбүт. Тоҕо эрэ учууталларбыт да, төрөппүттэрбит да буойа-хаайа сатаабат этилэр, оҕолор туохха-эмит түбэһиэхтэрэ иҥин диэн куттаммат эбиттэр. Демьян, Уоһук Ильин, Валерий Сидоров, Евсеев Бүөтүр, Саввинов Коля, Федоров Валерий буолан бары биир бириэмэҕэ үөрэммиппит. Мин ахсыс кылааһы бүтэрэн Бүлүүчээҥҥэ үөрэнэр кэммэр, Демьян Бордоҥ аҕыс кылаастаах оскуолатын ситэри бүтэрбэккэ эрэ, Сунтаарга киирэн тырахтарыыстар куурустарын бүтэрбитэ. 1966 сыл сааһыгар Бүлүүчээн оскуолатын бүтэрэн кэлэрбэр Демьян кыһыл өҥнөөх ДТ-75 диэн тыраахтырдаах Тэҥкэ тутаах үлэһитэ буолбут этэ. Кэлээппин кытта тутатына куруусчутунан үлэҕэ ылбыта. Кыһынын от-мас таһыытыгар, сайынын от үлэтигэр сылдьарбыт. Урут стоговоз диэни билбэт эрдэхпитинэ оту сыарҕаҕа атырдьаҕынан тиэйэр этибит. Кээһиилээх оту хаардаан, аналлаах улахан сыарҕаҕа икки өттүгэр туран, атырдьаҕынан үрдүк гына тиэйэн баран бастарыгынан туттараҕын. Дойду сиргэ иккитэ, үрэхтэн биирдэ сырыыга сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлиирбит. Ыраах сиртэн тиэйэрбитигэр икки сыарҕаны холбонор этибит. Саһаан тиэйэргэ аналлаах эмиэ улахан сыарҕа баар этэ. Сарсыарда эрдэ гарааска тиийэрбэр Демьян тыраахтарын көрүнэн бүтэн, эһэн, сылытан бэлэм турар буолара. Сайынын Демьян икки буруустаах хотуурунан от оҕустарара, илин, арҕаа түбэлэри барытын соҕотоҕун оҕустарара. Сирин-уотун, ханна хас чөҥөчөк, оҥкучах баарын ааҕа билэрэ бэрт буолан, ходуһатын ойуурун саҕатыттан тугу да ордорбокко килэччи оҕустарар этэ. От кээһиитигэр тыраахтарын хойуу бугулга таттаран баран, ыстанан түһэн бугуллары атырдьаҕынан түүтэх курдук чэпчэкитик от үрдүгэр тамныыра. Үгүс тырахтарыыстар бугултан бугулга эрэ таттараллар этэ. Кинилэргэ тырахтарыыс хамнаһа эрэ төлөнөрө, от кээһистиҥ диэн эбии төлөммөт этэ. Демьян сатабылынан, күүһүнэн-уоҕунан , үлэҕэ сыһыанынан Тэҥкэ биир киэн туттар бастыҥ киһитэ буоларын кинини билэр дьоннортон ким да саарбахтыы санаабата буолуо дии саныыбын.Кыайара-хоторо, сүрэҕэ-бэлэһэ, үлэҕэ бэриниилээҕэ дьону сөхтөрөрө, үтүө холобур буолара. Хаһан да сылайдым, ыарыйдым диэн үҥсэргээбэтэ, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлээн тахсара. 1968 cыллаахха ытык иэһин төлүү армияҕа ыҥырыллыбыта. Разнарядка быһыытынан стройбатка түбэспитэ, онтуттан олус хомойор этэ. Сулууспата Дьокуускай куораттан чугас, сэттэ килэмиэтир тэйиччи турар, байыаннай чааска ааспыта. Хата табаарыстарынаан Валерий Сидоровтыын, Иван Ивановтыын икки сыл бииргэ сулууспалаабыттара. Бастакы сылларыгар куорат иһигэр, билигин бастакы этээһигэр Радуга маҕаһыын буолан турар, биэс этээстээх дьиэ тутуутугар үлэлээбиттэрэ. Туохха ананан тутуллубут байыаннай обьект эбитэ буолла. Өйдөммөт, аппыһыардар олорор уопсайдара эбитэ дуу. Чаастарыгар тиийиэх иннинэ хатыҥ чараҥ баар этэ, эрдэ болдьоспут бириэмэбитигэр мин аһылык атыылаһан тиийдэхпинэ уолаттарым онно кэлэллэрэ. Кэпсэтэн-ипсэтэн аҕалбыт аһылыкпытын аһаан тарҕаһар этибит. Кыһын, күһүн куоракка Демьян убайын Матросов Александр Николаевич квартиратыгар көрсүһэрбит. Жорницкай уулуссатыгар баар квартиратын күлүүһүн Александр Николаевич билэр сирбитигэр кистээн барара. Кэлэн миин буһаран аһаан-сиэн барар этибит. Аармыйа аһылыгыттан кураҥхадыйа сылдьар буолан, уолаттар эмис баҕайы сибиинньэ этин буһаран тото-хана астынан сииллэрэ. Демьян Валерийын куруутун илдьэ сылдьар истиҥ табаарыһа этэ. Ити курдук Демьян икки сыл сулууспалаан уол оҕо дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик толорбута. Валерий Сидоров уоппускаҕа кэлэн баран, Элгээйигэ кэргэн ылыахтаах кыыһыттан кыайан арахсан барбакка сылдьыбытын тутаннар, Хабаровскайга дисбатка салгыы сулууспалата ыыппыттара. Уйбаан Иванов эмиэ туохха эрэ буруйданан дисбатка баран сулууспатын түмүктээбитэ. Аармыйаттан кэлээт Демьян эмиэ тыраахтарын тутан үлэлээн-хамсаан барбыта, таптыыр кыыһын Олиманы кэргэн ылбыта. Олима комсомольскай путевканан Тэҥкэҕэ үлэлии Аллыҥаттан кэлбитэ. Демьян армияҕа барыан инниттэн билсибит этэ. Онон сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан ыал буолан, өрүс үрдүгэр дьоннорун дьиэлэригэр олорбуттара. Таптыыр кэргэнинээн Олималыын түөрт оҕону төрөтөн, улаатыннаран, үөрэттэрэн ыал оҥортоотулар, элбэх сиэннэннилэр, Демьян өссө хос эһээ буолар үөрүүтүн билбитэ. Тэҥкэҕэ олорон Демьян тыраахтыра сылы эргиччи түүннэри-күннэри тохтоло суох үлэлиир курдуга, хаһан утуйара, сынньанара биллибэтэ. Ол саҕана Тэҥкэҕэ тыһыынчанан сүөһү кыстыыра, ол отун тиэйии, ыаллар отторо-мастара үксүн соҕотох Демьян тыраахтарынан тиэллэр-таһыллар этэ. Ону таһынан тутуу маһын ыраах үрэхтэртэн киллэриигэ, үрэхтэн от тиэйиигэ барытыгар Демьян тыраахтыра сүүрэрэ. Биллэн турар Тэҥкэҕэ иккис-үһүс тыраахтырдар бааллар этэ, ол гынан баран Демьян курдук үлэлээбэтэхтэрэ дии саныыбын, сотору-сотору тырахтарыыстара уларыйаллара, өрөмүөҥҥэ сотору-сотору тураллара. Биэс-алта көстөөх Араҥастаах үрэҕэр хоно сытан мас кэрдээччилэр сарсыарда утуйан тура иликтэринэ, Демьян уһугуннартыы тиийэрэ. Дьиэтиттэн хаска туран барара эбитэ буолла, ол курдук үлэҕэ бэриниилээх, сүрэхтээх киһи этэ. Демьян олоҕун саамай үчүгэй сылларын, таһаарыылаах үлэтин төрөөбүт Тэҥкэтигэр анаабыта. Аҕыйах сыл оҕолорун орто оскуолаҕа үөрэттэрээри Бордоҥҥо көһөн үлэлии сылдьыбыта, тутуу сыаҕар тырахтарыыстаабыта. Биир ахтыытыгар тутуу сыаҕар үлэлии сылдьар кэммэр 14000 устуука бэрэбинэни кэрдэн бөһүөлэккэ таспыппыт диэн суруйбута баар. Бэрэбинэ таһыыта саас суол хаалыан иннинэ бэрт ыгым кэмҥэ ыытыллааччы, бу манна Демьян тыраахтыра түүннэри-күннэри төһөлөөх элбэхтэ сүүрбүтүн бииргэ үлэлээбит дьонноро эрэ билэллэрэ буолуо. Ол курдук утуйарын умнан туран бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитин билигин кэлэн сөҕө саныыгын эрэ. Демьян тыраахтыра уһун кэмҥэ туран өрөмүөннэммитэ биитэр суолга алдьанан турбута аҕыйах буолуохтаах, ол кини куруутун бириэмэтигэр техникатын көрүнэриттэн, харыстаан илдьэ сылдьарыттан буоларын механизатордар билэр этилэр. Ситиһиилээх үлэтин туоһутунан хас да пятилеткалар кыайыылаахтара, Бордоҥ, Тэҥкэ нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо диэн үрдүк ааттар, үгүс элбэх отделение, сопхуос саламталарын Бочуоттаах кырааматалара, махтал суруктара, Саха Республикатын Президенин, Ил Түмэнин кыһыл көмүс чаһыылаах кырааматалара, Коммунистическай үлэ ударнига, Пятилетка эдэр Гвардееһа диэн наҕараадалар буолаллар. Демьян икки төгүл Москва куоракка Бүтүн Союзтааҕы норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин көрдөрөр быыстапкаҕа кыттыыны ылбыта. Саха сирин делегациятын састаабыгар киирэн Чехословакиянан, Венгриянан күүлэйдээн кэлбитэ. Демьян биһикки киһини өйдүүр буолуохпутуттан бииргэ үөрэнэн, оонньоон улааппыппыт. Бу дойдуга табаарыстаһан, бэйэ-бэйэбитин убаастаһан, көмөлөсүһэн олох олорон кэллибит. Демьян табаарыс, доҕор быһыытынан сүрдээх бэриниилээх, санаабыт санаатын уларыппат, бигэ тыллаах, эрэннэрбитин булгуччу толорор этэ. Кини дьоҥҥо барытыгар эйэҕэстик сыһыаннаһара, көрдөһүүнү хаһан да аккаастаабакка толороро, ол иһин элбэх доҕоттордооҕо, атастардааҕа. Анатолий Руфович биһикки Сардаҥаҕа ийэбитигэр дьиэ тутарбытыгар, тыаттан бэрэбинэни барытын Демьян түрүлүөпкэлээн, тиэйэн киллэрэн биэрбитэ. Пилорамаҕа эрбэтэрбитигэр Демьян тыраахтарынан бэрэбинэлэри эстакадаҕа ууран, түһэрэн, сааһылаан, уһаайбабытыгар тиэйэн биэрбитэ. Үөрэ-көтө ис сүрэҕиттэн ылсан туран көмөлөспүтэ. Дьиҥнээх доҕор үтүө сыһыана диэн итинниги этэр буоллахтара дии саныыбын. Демьян дьоҥҥо-сэргэҕэ оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө тугунан да кыайан кэмнэммэт, кини хаһан да кимиэхэ да аккаастаабат, киһиэхэ барытыгар үтүөнү эрэ баҕарара. Ол гынан баран бэйэтин туһугар дьонтон көрдөһөрүн хайдах эрэ соччо сөбүлээбэт, улахан кыһалҕаланнаҕына эрэ этэр быһыылааҕа, ону уолаттар булгуччу толоро сатыыллар этэ. Илимниир-Тэҥкэ суолун оҥоруутугар хас да сайыны супту үлэлээбитэ. Саас эрдэттэн күһүн олох хойукка дылы "балокка” хоно сылдьан үлэлииллэрэ. Маҥнай улахан тыраахтырынан суол икки өттүттэн мас бөҕөнү астаран, чөмөхтөөн үрдэтэллэрэ. Ол кэнниттэн онтуларын тэбистэрэн, дэхсилээн үрдүгэр буор кутан томтотуулаах суол оҥороллоро. Мииринэйтэн аҕалыллыбыт С-130, С-100 бульдозердарынан табаарыстарынаан биригээдэ тэринэн үлэлээбитэ. Валерий Сидоровын бэйэтиттэн араарбакка сменщигынан илдьэ сылдьыбыта. Суол оҥоро сырыттахтарына Тэҥкэҕэ баран иһэн көрдөххө улахан баҕайы мастары түҥнэритэ астаран, үрдүнэн тэбистэрэллэр этэ. Тыраахтырдарын хабыыната ип-итии, бөдөҥ мастары астаралларыгар үөһэ-аллара түһүү-тахсыы, тыас-уус бөҕө, хайдах тулуйан үлэлээбиттэрэ буолла. Хайа үрдүгэр тиийэн былыргыттан сылдьыһыллар туруору сыыры улахан бульдозерынан астаран техника түһэригэр-тахсарыгар сөптөөх налыы аартык оҥорбута. Урукку аартыгынан үгүс суоппардар хаар-самыыр түстэҕинэ кыайан дабайбакка эрэйи көрөллөрө, үксүн тыраахтыр соһон таһааран биэрэрэ. Саҥа аартык эрэйи-муҥу суох оҥорбута, дьоннор сөбүлээннэр, махтанан " Демьян аартыга” диэн ааттаабыттара. Хомойуох иһин, хайа сирэйигэр сир тымыра аһыллан уу суурайан аартык билигин алдьанан турар. Ол да буоллар Тэҥкэлиир суол ити аартык таһынан ааһар буолан билигин да Демьяны саната турар. Баҕар хойутун-хойут биир эмит баһылык төбөтүгэр ити аартыгы хос оҥотторор толкуй киириэ дуо диэн, саатар " Демьян аартыга " диэн бэлиэ суругу туруоруохтара дуо диэн санаа киирэр. Суол оҥоһуутун түмүктүүр тэрээһин оҥороннор Демьяны уонна кини бииргэ үлэлээбит уолаттарын улуус уонна сопхуос салайааччылара үчүгэйдик чиэстээбиттэрэ. Демьяҥҥа "Т-25” тыраахтыры бириэмийэ биэрбиттэриттэн сүрдээҕин астыммыта. Ол гынан баран кини тус бэйэтин улахан сыралаах үлэтин сыаналааһын курдук санаабат быһыылааҕа, саламта кинини убаастаан эрэ биэрбит курдук толкуйдуура. Улуус баһылыгар А. И. Петровка уонна сопхуос дириэктэригэр П. Н. Степановка хойукка дылы аһара махтанар этэ. Валерий Петрович Илларионов "үлэһит киһи тыыннаа5ар чиэстэниэхтээх” диэн этии киллэрэн уонна Валерий бэйэтэ сүүрэн-көтөн, Тэҥкэҕэ түһэр урукку аартык үрдүгэр суолу оҥорооччуларга үйэлээх, сүрдээх үчүгэй өйдөбүнньүк бэлиэ туруоруллубута. Нэһилиэк сайдыытын кылгас устуоруйатын уонна суол оҥоһуутугар үлэлээбит уолаттар ааттарын сэргэ, Демьян улахан тыраахтарын аттыгар гаечнай күлүүс тутан турар улахан хаартыската оҥоһуллубута өйдөбүнньүгү олус киэргэтэр. Бу сир, Тэҥкэ ытык-мааны сирэ буолбутун туоһулаан, бөһүөлэккэ кэлэр-барар айанньыттар бары тохтоон, көрөн-истэн,сынньанан ааһаллар. Саамай суолталааҕа бу өйдөбүнньүк Демьян тыыннааҕар оҥоһуллубута буолар, кини маны барытын көрө-билэ сылдьыбыта. Сэмэй муҥутаан биирдэ даҕаны мин истэрбэр үчүгэй да, сыыһа да диэбэтэҕэ. Табаарыстара, кэргэнэ Олима, оҕолоро, Тэҥкэ олохтоохторо, уруулара-аймахтара бары өйдөбүнньүк оҥоһуутугар үөрэ-көтө кыттыбыттарыттан, аһыллыытыгар улуус саламтата, чугастааҕы нэһилиэктэртэн баһылыктар, табаарыстара кэлбиттэриттэн аһара астыммыта. Тэҥкэлэр ас-үөл бөҕө астаан, кулууптарыгар бырааһынньык мааны остуолун тарданнар үлэһит уолларын чиэстээбиттэрэ. Өйдөбүнньүк- искибиэр инникитин өссө киэҥ ис хоһооннонор, кэҥэтиллэр былаанын сэргиирэ, иһэр-аһыыр эрэ сир буолбатыгар эрэнэрэ. 2020 сыл сайыныгар Валерий Петрович уонна кини кэргэнэ Вера Софроновна этии киллэриилэринэн Валентина, Григорий Игнатьевтар уонна биһиги Тамара, Борис Герасимовтар, Вера,Валерий Илларионовтар үс ыал буоламмыт харчы кыттыһан сквер суругун-бичигин, хаартыскаларын үйэлээх керамогранит диэҥҥэ көһөттөрөн хос оҥотторбуппут. Табаарыстарбыт Надежда, Иван Поповтар, Зинаида, Игорь Индеевтэр, Демьян табаарыһа Валентин Иванов буоламмыт уларытыы үлэтин биир күнүнэн бүтэрбиппит. Демьян аҕыйах саҥалаах эрээри кэпсэтиини аһара сэргиирэ, сөптөөх бириэмэтигэр бэйэтэ эмиэ интэриэһинэйдик кэпсиир дьоҕурдааҕа. Ордук көрүдьүөс түгэннэри кэпсээн күллэртиирэ. Илиитигэр лаппа күүстээҕэ, мас тардыһыытыгар бэккэ тардыһара, мэнээк киһи кыайбат киһитэ этэ. Олох эдэр эрдэҕиттэн матаһыыкыл көлөнү сөбүлээн миинэрэ, хайдахтаах да эриллэҕэс ынах ыллыгын биир да сиринэн быһа барбакка ыытара, Ыстаара хайатын ханан баҕара талбыт сиринэн өрө сүүрдэн тахсара. Тохсунньу томороон тымныытыгар матаһыыкылынан Тойбохойго, Аллыҥаҕа, Бордоҥҥо тиийтэлиирэ. Уҥуоҕунан улахана да суох буоллар этэ-сиинэ чиҥ буолан эдэр-сэнэх сылдьан сэнтиниэртэн ордугу үктүүр буолуохтаах. Оннооҕор сааһыран баран үбүлүөйүгэр дьээбэҕэ ыйааһыннанааһын буолбутугар сүүсчэ киилэни үктээбитэ, уолаттара Саша, Сергей, күтүөт Охлопков бары сүүстэн тахсалыыны көрдөрбүттэрэ. Дьэ толору эттээх-сииннээх уолаттар да уолаттар этэ, көрүөххэ наһаа астыга. Үбүлүөйэ кулуупка толору астаах-үөллээх остуоллаах, элбэх ыалдьыттаах, сүрдээх үчүгэй тэрээһиннээхтик, олус истиҥник үрдүк таһымнаахтык барбыта. Григорий Иванович биһикки тамада буолар үрдүк чиэскэ тиксибиппит, анаан бэлэмнэммит туспа остуолга олорон бырааһынньыгы салайбыппыт. Саамай үөрүүлээҕэ Демьяҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин Бочуотунай Грамотата кыһыл көмүс чаһыылаах туттарыллыбыта. Үлэһит киһи чахчы үлэтинэн сыаналанар эбит диэн астыммыта. Мин биир бэйэм табаарыһым, ити бэриллибит үрдүк наҕараадалардааҕар, ордук икки түгэҥҥэ олус үөрбүтэ дии саныыбын. Бастакыта, уол сиэнигэр Демьян диэн кини аатын биэрбиттэригэр, иккиһэ хос сиэннэммитигэр. Үөрүүтүн кэпсээн-ипсээн гынан ыһа-тоҕо сылдьыбат, хараҕыттан эрэ киһи астыммытын билэр этэ. Демьян булдунан олус үлүһүйэн да туран дьарыктамматар булка сылдьарын сөбүлүүрэ. Эдэригэр бириэмэ буллаҕына кустуура, сааһыран баран оннооҕор күһүн тайахтыы, табалыы үрэххэ табаарыстарын кытта хас да төгүл тахсыһа сылдьыбыта. Саас, күһүн миэхэ кэһии гынан кус, таба, тайах этин, балыгы куулунан ыытара. Биир да бэлиэ күнү көтүппэккэ төлөппүөнүнэн сарсыарда эрдэттэн эҕэрдэлиир этэ. Эдэригэр бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитэ таайан кэлин ыарыһахтыйбыта, сотору-сотору арыт Бордоҥ, арыт Сунтаар балыыһаларыгар эмтэнэ киирэрэ. Сунтаар балыыһатыгар киирдэҕинэ күн аайы аһылык илдьэ кэлэри сөбүлээбэт этэ, балыыһа аһылыга да куһаҕана суох диирэ. Наҕылыччы олорон кэпсэтэри сөбүлүүрэ, Тэҥкэтин солунун барытын билэн олорор буолара. Төлөппүөннэһэрин аһара сөбүлүүр этэ, араас көрүдьүөс түгэннэри кэпсээн күллэрэрэ. Биир сарсыарда төлөппүөнүнэн кэпсэтэригэр, бүгүн табаарыһым Балантыын Борокуоппайабыс киирэ сырытта уонна " ыт-кус барыта массыыналанна” эн биһикки хаһан массыына ылынабытый диэтэ, онон Тэҥкэҕэ Балантыын эрэ биһикки дьоннор эбиппит диэн күллэрбитэ. Онтон да атын көрүдьүөс түгэннэри мүчүк гына-гына кэпсиирэ. Биирдэ саас Ил-Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков Тэҥкэҕэ Александр Сергеевич Уаровтыын ыалдьыттыы кэлбиттэрин, айылҕаҕа Григорий Иванович оттуур сиригэр арҕаа илдьиэххэ диэн буолла. Суолбутун Тарыҥнаах үрэҕэ быһан сытар, ханан эрэ үөһэнэн Хампаадайынан барыахха сөбө дуу диэн буолла. Онон сылдьар суолу Демьян эрэ билэр, сирдээ диэн көрдөстүбүт, добуочча өр онон-манан бары эргийэн Уһун-Күөлгэ киирбиппитигэр, Демьяммыт бу суолунан сылдьыбатаҕым сүүрбэ сыл буолла диэбитигэр, Александр Николаевич Тэҥкэлэр диэн сүрдээх да дьон эбиккит диэн дэлби күлбүтэ. Онно эбии массыынабыт тохтообут сириттэн Кирииһэ үүтээҥҥэ дылы сүүс миэтэрэ диэбитэ кэлэн быстыбакка сөхпүтүн өссө эбэн биэрбитэ. Тэҥкэтээ5и доҕотторум икки төгүл, үбүлүөйдээх сааспар сөп түбэһиннэрэн, убаһа бэлэхтээбиттэрэ. Улаатан, биэ буолан, сылын аайы убаһа идэһэлэнэр буолбутум. Демьян бэйэтэ сылгы үөрдэнэн баран, мин биэлэрбин бэйэтин үөрүгэр холбообута. Сылын аайы күһүн, улахан, эмис убаһа этин тиэйэн киирэр этим. Тоҕо эрэ, мин биэм саас аайы батыһыннарар, убаһата саамай улахан, эмис буолара. Биллэн турар, табаарыһым Демьян сылгыларын төрүөҕүттэн саамай улахан эмис убаһатын миэхэ биэрэрин сэрэйэр этим. Демьян биэҥ ол турар диэн көрдөрөр этэ эрээри, мин биэбин өҥүнэн-түүтүнэн араарбат этим. Онон ханнык биэ кулуна буоларын мөккүһэр кыах суох этэ. Билигин сылгыбын Демьян оҕото Александр Матросов көрөр, аҕам табаарыһа диэн улаханнык убаастыыр. Табаарыспынаан бүтэһик көрсүһүүбүт Сунтаарга балыыһаҕа буолбута. Үлэ чааһын кэнниттэн көрсүһэ тиийэн палаататыгар киирбитим. Уопсай улахан палаатаҕа сытар этэ, билэр дьоммутуттан Бордоҥтон Тарас Андреев баара. Демьян оронугар олорон өр баҕайы ону-маны бары сэһэргэспиппит, онно сарсын күн сириттэн арахсыах киһи курдук буолбатах этэ. Кэлин санаатахха, дөрүн-дөрүн сирэйин туттарыттан көрдөххө күүскэ ыарыыта киирэн тахсар эбит быһыылааҕа. Бэйэтин туругун туһунан туох да диэбэтэҕэ, айакалаабат да этэ. Сарсыарда оҕолоро куораттан бары кэлэн иһэбит диэбиттэригэр эрэ хайдах эрэ дьиксинэ санаабытым. Оҕолор паапабытын кытта телефонунан кэпсэтэ иһэбит дииллэрин иһин, куһаҕан буолуо диэн санаа киирбэтэҕэ. Оҕолорун ыҥыттарбыттарын билбэт этим, онтон түөттүүр диэки ытыы-ытыы папабыт куһаҕан буолла диэн төлөппүөннээбиттэригэр соһуйан эрэ хаалбытым, оннук буолуо диэн өйбөр да суоҕа. Оҕолоро кэпсээбиттэринэн сытар балыыһатын ааныгар тиийэн кэлиэхтэригэр дылы төлөппүөннэһэ сыппыт, онтон кэллилэр дии санаан ыһыктынан кэбиспит быһыылаах. Ити курдук Тэҥкэ биир бастыҥ киһитэ орто дойду олоҕуттан Муус устар 11 күнүгэр 2014 сыллаахха букатыннаахтык арахсыбыта. Төрөөбүт Тэҥкэтигэр кэмиттэн кэмигэр сөптөөх медицинскэй көмөнү ыла сылдьыбыта буоллар баҕардар үйэтэ арыый уһуо этэ дуу дии саныыбын. Бүтэһик тэрээһинин бары саба түһэн түргэнник оҥорбуппут, хараллыахтаах сирин оонньуу-күлүү курдук эрдэ кэргэнигэр ыйан биэрбит этэ. Дьиэтигэр сыттаҕына элбэх киһи кэлэн бырастыыласпыта, тахсар күнүгэр уруулара-аймахтара, табаарыстара, биир дойдулаахтара элбэх буолан кэлэн бүтэһиктээх суолугар атаарбыттара. Киһи барахсан орто дойдуга олорон ааспыт олоҕун барытын суруйан хаалларар төһө да баҕарбытыҥ иһин олох кыаллыбат суол эбит. Онон табаарыһым Демьян туһунан кылгас ахтыыбын оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ уонна кэлэр кэнчээри ыччаттара ааҕыахтара, эһэлэрин туһунан үтүө өйдөбүл ылыахтара диэн санааттан суруйдум. Үтүө киһи аата үйэлэргэ умнуллубат. Демьян оҥорбут суола, анньыбыт аартыга, хайа үрдүгэр кини аатыгар оҥоһуллубут сквер биһиги доҕорбут аатын ааттата туруохтара, кэлэр көлүөнэлэр сыаналыахтара, өйдүөхтэрэ дии саныыбын. Оҕолоро, сиэннэрэ, өссө да кэлиэхтээх эдэр көлүөнэ Демьян Арьянович аатын үрдүктүк тутуохтара, өр сылларга өйдүү-саныы сылдьыахтара уонна дойдуларын кытта сибээстэрин быһыахтара суоҕа диэн эрэнэбин. Ильин Иосиф Иннокентьевич - Уоһук  Биһиги көлүөнэбит биир бастыҥ киһитэ Иосиф Иннокентьевич Ильин, биһиги бэйэ икки ардыбытыгар кэпсэтэрбитигэр Уоһук, ардыгар Уоһук Боһуккудьуонабыс диэн ыҥырар истиҥ табаарыспыт. Уоһук ийэтэ Дьэбдьиэй, аҕата Лэгиэнтэй. Бииргэ төрөөбүттэрэ Муза, Люция, быраата Борис диэннэр. Мин дьонум арҕааттан илин түбэҕэ көһөн кэлэннэр Ильин Лэгиэнтэйдээҕи кытта ыаллыы чугас олорбуттара. Онон мин Уоһуктуун кырабытыттан бииргэ улааппыппыт. Уоһук аҕата Иннокентий Гаврильевич төрүт Тэҥкэ , өрүс уҥуор Оторууска төрөөбүт киһи. Үйэтин тухары Тэҥкэҕэ биригэдьииринэн, сайынын оттооһун кэмигэр солбуллубат звеноводунан үлэлээбитэ. Үлэни-хамнаһы сатаан тэрийэр, дьону кытта уопсай тылы булар сатабыллаах салайааччы этэ. Эдэр сылдьан атаҕар лаппа кыанар киһи эбит. Ыһыахтарга сүүрэн элбэхтик бастаталаабыт. Тойбохой ыһыаҕар хаста да бастаабытын иһин сүүрүк Ильин диэн ааттаабыттар. Урут Тойбохой ыһыаҕар оройуон дьоно бары мустан бырааһынньыктыыр эбиттэр. Онон Лэгиэнтэй бэйэтин бириэмэтигэр оройуоҥҥа биллэр бастыҥ сүүрүк буола сылдьыбыт. Кэлин сааһырбытын да кэннэ көрдөххө тэтиэнэҕэ биллэр этэ, хаамара-сиимэрэ түргэнэ, туругаһа-олоругуһа , ыксала бэйэтин киэнэ этэ. Звеноводтуу сылдьан сарсыарда аайы күн саҥардыы тахсыаҕыттан бөһүөлэгэр баар звенотун дьонун кэрийэ сылдьан туруортуур идэлээҕэ. Ходуһаҕа хоно сылдьан оттуурга ким хайа иннинэ эрдэ туран чэйин оргутан баран,барыбытын күн саҥа кылайа тахсыыта туруортуура. Киэһэ хойукка дылы таһаарыылаахтык үлэлээн от бөҕөтүн оттуур этибит. Лэгиэнтэй төһө даҕаны ирдэбиллээх, кытаанах баҕайы курдугун иһин кинини ким даҕаны куһаҕан киһи диэбэт этэ. Түргэнин-тарҕанын иһин буолуо истибэтигэр " Хаһырҕатар Лэгиэнтэй” дииллэрэ өйбөр хаалан хаалбыт. Кыратык аһыы утаҕы амсайбыт буоллаҕына нууччалыы саҥарар уонна хаһыат үрдүгэр түһэр буолара . Биллэ соҕус аһаатаҕына” Хапхаас хайатын үрдүгэр...” диэн сөбүлээн ыллыыр ырыалааҕа. Хайдах да түгэҥҥэ кыыһыран тымта сылдьарын, кими да үөгүлүүрүн, үөҕэрин көрбөтөҕүм да, истибэтэҕим да. Хата үгүстүк күлэн мүчүҥнүүрүн, күлүүлээҕи кэпсиирин, дьээбэлэнэрин өйдөөн хаалбыппын.Саамай муҥутуур кыыһырбыт түгэнигэр” Хараҕыҥ икки ардыгар биэриэм ээ” диэн сөбүлээн туттар этиилээҕэ. Ол гынан баран Лэгиэнтэй киһини охсубутун, кими эмит үөхпүтүн Тэҥкэттэн биир да киһи өйдөөбөтө буолуо дии саныыбын. Уоһук ийэтэ Дьэбдьиэй сүрдээх бэһиэлэй, көрүдьүөстээҕи кэпсиир дьиэ хаһаайкатын курдук өйдөөн хаалбыппын. Эмиэ бэйэтин үөлээннээхтэрин курдук холкуос кэлин сопхуос үлэтигэр син биир үлэлээбит-хамсаабыт буолуохтаах. Тэҥкэҕэ өр сылларга учууталлаабыт, Тэҥкэ ыччата үөрэхтэнэригэр бөдөҥ кылаатын киллэрбит Галина Гаврильевна ахтарынан, Дьэбдьиэй Тойбохой Бөттөлбө Уйбаан диэн киһи уолун Дьаакып кыыһа эбит. Дьэбдьиэй кыратыттан Тэҥкэҕэ аҕатын быраатыгар Ноҥной Хонооһойго иитиллибит. Биһиги көлүөнэ төрдүбүтүн-ууспутун билбэт буоламмыт чугас урууларбытын да билбэт буолуохпутун сөп эбит. Галина Гаврильевна " Тойбохойум-төрүт түөлбэм” диэн ааттаах кинигэтигэр Тойбохойтон элбэх кыыс Тэҥкэҕэ кийиит буолан олохсуйбуттарын туһунан суруйбут. Үгүстэрэ өссө эдьиийдии-балыстыы, уруулуу-аймахтыы эбиттэр. Онон Тэҥкэлэр үгүспүт чугас аймахтыы да буолуохпутун сөп курдук эбит. Дьэбдьиэй дьээбэлээх, көрүдьүөс тыллаах-өстөөх курдук этэ. Биир түгэни олус үчүгэйдик өйдөөн хаалбыппын. Биир сарсыарда киирэн Лэгиэнтэйи туоһуластым. Онуоха Дьэбдьиэй "похоронаҕа” барбыта диэн эппиэттээтэ. Мин соһуйан өлө сыстым, ким өлбүтүн билбэккэ сылдьар буоллахпыный диэн сүрдээҕин мунаардым. Тэҥкэ бэйэтэ да улахана суох бөһүөлэк буоллаҕа дии. Дьэбдьиэй сирэйбин-харахпын көрөн баран күлэ-күлэ сүөһү өлөрө барбыта диэбитигэр мин эмиэ күллэҕим дии. Урут сүөһү өлөрүүтүгэр таһырдьа тымныыга үлэлээбит дьоннор бүтэн баран дьиэҕэ-уокка киирэн буокка иһэр этилэр. Дьэбдьиэй ону сүөһүлэрин бохоруоналыыллар диэн күлэн эппитин өйдөөбөккө мунааран соһуйбут эбиппин. Уоһук олус сэмэй, элбэх саҥата суох, үксүн дьон кэпсээнин сэҥээрэн истэр, сэргиир этэ. Дөрүн-дөрүн мүчүк гына-гына дьээбэни, көрүдьүөһү саҥарара. Хараҕа мөлтөһүөр буолан ачыкы кэтэрэ. Төһө да мэнээк күлэ-сала сылдьыбат дьиппиэн көрүҥнээҕин иһин Уоһук ис-иһиттэн үтүө майгылааҕа, киһиэхэ үчүгэйи эрэ баҕарара, эрэллээх табаарыс этэ. Биһиги Тэҥкэ уолаттара Демьян Матросов, Валерий Сидоров, Уоһук уонна мин олох кырабытыттан арахсыспат доҕордуу этибит. Сааспытынан араа-бараа уолаттардыын Валерий Федоровтыын, Коля Саввиновтыын, Петр уонна Коля Евсеевтэрдиин, Радомир Леонтьевтыын оскуолаҕа бииргэ үөрэнэрбит,Тарыҥнаах үрэҕин сыырыттан салаасканан сырылыы оонньуурбут. Радомир дьоно Бэттиэмэҕэ үлэлииллэригэр кылгас кэмҥэ Тэҥкэҕэ үөрэммитэ. Тэҥкэ оскуолатын бүтэрэн Марбаҕа үөрэнэрбитигэр бары бииргэ тутуһан сылдьарбыт. Үгүс субуоталарга саас, күһүн дьиэбитигэр бары сатыы түһүнэрбит, түүн үөһэ тиийэн утуйан баран өрөбүлгэ төттөрү кэлэрбит.Уоһук Сардаҥаҕа аҕыс кылааһы бүтэрэн Бүлүүчээҥҥэ үөрэнэ тиийбитэ, мин биир кылааһынан үрдүкү үөрэммит буоламмын Бүлүүчээн оскуолатыгар эрдэ тиийбитим. Ол саҕана Бүлүүчээн оскуолата уон биир кылаастаах этэ.Онон интернакка биир хоско олорон икки сыл бииргэ үөрэммиппит. Уоһук үөрэҕэр үчүгэй этэ. Ордук математика, физика предметтэригэр үчүгэйдик үөрэммитэ. Спордунан күүскэ дьарыктамматаҕа эрээри этэ-сиинэ толору, быһыы-таһаа мааны, быччыҥ , күүс баар этэ. Бэйэтин лаппа кыанарын, күүһүн-уоҕун кистэнэн биллэрбэтэҕэ дии саныыбын. Аҕыйах саҥалаах буолан кэпсэнэр иҥин диэни билбэт этэ.Утумнааһын да быһыытынан аҕатыттан атаҕар кыанарын бэриһиннэрбит буолуохтаах дии саныыбын. Бэйэтэ-бэйэтигэр биллибэккэ-көстүбэккэ сылдьан барыны-бары оҥоро, куруутун тугу эрэ үлэлии сылдьар буолара.Биирдэ Бүлүүчээҥҥэ үөрэнэ сылдьан күһүҥҥү каникулга Кириэстээх, Куокуну уолаттарыныын элбэх буолан дьиэбитигэр сатыы кэлэн турабыт. Уоһук биһикки Кириэстээххэ хонон баран Тэҥкэбитигэр тиийбиппит. Добуочча тымныы тыаллаах күн этэ, хата Куокунуттан убайым Лука Васильевич ат уларсан абыраабыта. Уоһук оскуола кэнниттэн тута Челябинскэй куоракка тыа хаһаайыстыбатын механизациялыыр уонна электрофикациялыыр институтка ( ЧИМЭСХ) үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин кыайар этэ. Студенныыр сылларбытыгар суруйсарбыт, каникулга кэлэн Тэҥкэбитигэр көрсүһэрбит. Сайынын оттоһорбут, күһүн куска бииргэ сылдьарбыт. Үһүс дуу, төрдүс дуу кууруска сылдьан, мин өйдүүрбүнэн, научнай коммунизм диэн предмеккэ преподаватели кытта мөккүһэн кэбиһэммин, экзамеҥҥа куһаҕан сыананы ыллым диэн кэпсээбитэ. Онтун хас да төгүл көннөрө сатаабыта да кыаллыбатаҕа. Биһиги преподавателгэ туохта эмит илдьэн биэр оччоҕо туруоруоҕа диирбитин ылыммат этэ. Оннук иэстээх сылдьан атын предметтэрин барытын туттартаабыта, дипломнай үлэтин толору суруйбута. Ол гынан баран дипломнайын көмүскээһиҥҥэ киллэрбэтэхтэрэ. Онон Уоһук, билигин туохха да наадата суох история бөҕүгэр быраҕыллыбыт предмет туһуттан, үрдүк үөрэх дипломун илиитигэр ылбатаҕа олус хомолтолоох уонна ону ааһан кыһыылаах. Ол гынан баран Уоһук ханнык эрэ биир предмети үөрэтэр омук преподавателигэр илимэ-салыма түспэтэҕэ, албыннаспатаҕа, бэрик биэрэ сатаабатаҕа кини олоххо бигэ позициялааҕын, кытаанах характердааҕын көрдөрөр дии саныыбын. Үрдүк үөрэхтээх инженер-электрик дипломнаах кэлбитэ буоллар үлэтэ-хамнаһа атын хайысхаланыа, олоҕо-дьаһаҕа, дьылҕата да атын буолуо этэ. Ол гынан баран Уоһук төрөөбүт Тэҥкэтин дьонун-сэргэтин ытыктабылын ылан , нэһилиэгин сайдыытыгар бөдөҥ кылаатын киллэрэн, кылгастык да буоллар чаҕылхайдык олох олорон аастаҕа. Биир да күҥҥэ өрөппөккө Тэҥкэтин ыалларын Ильич сырдык уоттарынан Бүлүү ГЭС үрдүк күүрүүлээх линията кэлиэр дылы хааччыйан олорбута. Элбэх ыал дьиэтигэр электрическэй прибордар монтажтарын оҥорон, өрөмүөннээн дьон махталын, убаастабылын ылыан ылбыта. Көрдөстүлэр даҕаны тутатына баран оҥороро, ыараабат-чэпчээбэт этэ. Уотун сарсыарда лоп курдук сэттэ чааска биэрэрэ, киэһэ уон икки чааска араарара. Араарарыгар булгуччу иккитэ-үстэ чыпчыҥнатан сэрэтэн баран ылара. Дизелин куруутун көрө-истэ, өрөмүөннүү сылдьар буолан уот куруутун баар буолара. Ыччаттар кулуупка мустан бырааһынньыктыылларыгар Уоһугу кэпсэтэн уоту хойукка дылы бэрдэрэллэрэ. Уоһук тоҕо эрэ оонньууну, көрү өрө туппат ол чааһыгар олус көҕө суох курдук этэ. Бырааһынньыктарга кулуупка, ыаллар ыҥырыыларыгар үөрэ-көтө сылдьара, ол гынан баран кэрэ аҥаардарга тоҕо эрэ болҕомтотун уурбат этэ. Ол оннугар уолаттары кытта ис-иһиттэн үөрэн туран кэпсэтэрэ, дьээбэлэһэрэ. Кыргыттар тустарынан кэпсэтиини сэргээбэт, улаханнык сэҥээрбэт этэ. Ханнык эмэ кыыһы үчүгэй диэн хайҕаан билис диэтэххэ ачыкытын быыһынан саҥата суох көрөн эрэ кэбиһэрэ. Уонна ону кытта бүттэхпит ол. Онон табаарыһым биир эмэ кыыстыын чугастыы билсибитин билбэппин. Олох чугас дьоно кэлин кэпсииллэринэн Уоһук атын сиргэ олорор кыыһы билсэ сылдьыбыт эрээри тоҕо эрэ ыал буолбатахтар. Дойдуларыттан хайалара да араҕыахтарын баҕарбатахтарыттан эбитэ дуу, атын туох эмэ мэһэй баара дуу,билбэппин. Онон хаарыан табаарыспыт ыал буолбакка бэйэтин кэнниттэн аатын ааттатар оҕо-уруу хаалларбакка бу орто дойдуттан олус хомолтолоохтук арахпыта. Биир сайын Тэҥкэҕэ тэриллибит оҕо-сынньалаҥ лааҕырыгар начальниктыы сылдьыбытым . Киэһээ үлэ кэнниттэн Уоһукпар ыалдьыттыы тиийэрим. Киһим ас бөҕөнү астаан кэтэһэн олорор буолара. Ол саҕана дьиэтигэр соҕотоҕун олорор этэ. Дьиэтэ- уота ыраас, олус хомуллуулаах буолара. Аһылыгын олус минньигэстик астыыр этэ. Киэһээ хойукка дылы аһыы-аһыы ону-маны бары кэпсэтэрбит, хаадьылаһан да ыларбыт. Ити курдук улаатан баран чугастык алтыһыыбыт уһаабатаҕа, ол сайын миигин партия райкомун дьаһалынан Сунтаарга үлэҕэ киллэрбиттэрэ, онон Тэҥкэттэн сезоммун түмүктээбэккэ эрдэ барбытым. Уоһук дизелистиирин таһынан фермаҕа туттуллар механизацияны эмиэ көрөр-истэр, өрөмүөннүүр этэ. Сопхуоһугар электрик диэн дуоһунастаах үлэһит быһыытынан бирикээс кинигэтигэр киирэ сылдьара. Бордоҥ сопхуос үбүлүөйдээх кинигэтигэр "Уон иккис пятилетка бастыҥ үлэһитэ” аат иҥэриллибитин уонна харчынан бириэмийэлэммитин туһунан суруллубут. Сопхуос дириэктирин сылы түмүктүүр дакылааттарыгар үлэлэригэр үтүө суобастаахтык таһаарыылаахтык үлэлиир, холобур буолар дьоннор кэккэлэригэр, биһиги табаарыспыт аата элбэхтик ааттаммытын ааҕан олус үөрэбин уонна киэн туттабын.Ити кинигэҕэ сопхуос бастыҥ үлэһиттэринэн Тэҥкэттэн элбэх киһи ахтыллыбытыттан астынабын уонна кинилэр сопхуос, оройуон сайдыытыгар киллэрбит кылааттарынан киэн туттабын. Ол курдук биһиги көлүөнэ уолаттартан күн бүгүн биһиги кэккэбитигэр суох Демьян Арьянович Матросов, Иосиф Иннокентьевич Ильин, Андрей Дмитрьевич Игнатьев, Валерий Николаевич Сидоров, Радомир Васильевич Тихонов, Петр Павлович Евсеев Тэҥкэ сайдыытыгар киллэрбит кылааттара тугунан да кэмнэммэт, кинилэр ааттара нэһилиэк историятыгар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллуохтаахтар. Уоһук орто дойдуттан арахсыыта эмиэ туһугар туох эрэ таайтарыылаах, үөһэттэн этиттэриилээх курдук буолбут эбит. Ол күн Сардаҥаҕа ыһыах буолар күнэ эбит, Уоһук эрдэттэн ыһыахха барбаппын диэн дьонун, табаарыстарын сэрэппит. Тэҥкэлэр кэпсииллэринэн сарсыарда өттүгэр Уоһук фермаҕа үлэлии, тугу эрэ сваркалыы сылдьыбыт. Онтон эмискэ күнүскү чэй саҕана олус ыксаабыт киһи өрүс диэки түргэн хаамыынан барбытын көрбүттэр, сотору өрүскэ уу мотуорун тыаһа иһиллибит. Биэрэккэ көрөн турбут киһи суох курдук эрээри, Уоһук өрүс ортотугар тиийэн оҥочотуттан эһиллэн ууга түспүтүн мотуора умуллубакка оҥочото эргийэн кэлэн үрдүнэн барбытыгар тимирбит буолуохтаах диэн кэлин уолаттар кэпсээбиттэрэ. Ууга эһиллэригэр мотуора эрийэ баран оҥочото эргийэн кэлэн биитэр олох үрдүнэн баран, биитэр долгунунан чачаппыт буолуон сөп эбит. Сайын чараас таҥастаах сылдьан олус түргэнник уу анныгар барыан сатаммат этэ. Ыһыахха барбаппын дии сылдьан тоҕо эмискэ барар санаа киирэн кэлэн бэрт ыксалынан өрүскэ барда, мотуора хайдах эргийэн кэлэн олус чугаһынан ааста. Ити курдук элбэх ыйытыктар үөскүүллэр гынан баран, киһи дьылҕата үөһээ суруллан турар онтон туораабаккын, мүччү түспэккин дииллэрэ кырдьык быһыылаах. Өрүстэн добуочча уһуннук көрдөөн булан,Тойбохойдуур суол сыырын үрдүгэр дьонун таһыгар көмүллүбүтэ. Мин хас да күн көрдөөһүҥҥэ сылдьыспытым эрээри Сунтаарга үлэбэр ыҥыраннар барбытым. Көстүбүтүн кэннэ тиһэх суолугар атаарыыга табаарыстарым Демьян, Валерий сирэйин сабыытын аһан көрдөрбөтөхтөрө, Уоһуккун урут көрбүккүнэн өйдөөн хаал диэбиттэрэ. Сирэйин биитэр мотуор биинтэтэ алдьаппыт буолуон сөп, биитэр өрүс балыктара буорту гыммыттара буолуо.Билигин уолаттарым сөпкө да гыммыт эбиттэр дии саныыбын, Уоһукпун тыыннаах сэбэрэтин куруук харахпар көрөбүн, өйдүү- саныы сылдьабын. Ити курдук дьылҕа хаан төһөнү биэрбитинэн олох олорон, үлэлээн-хамнаан Уоһук барахсан орто дойдуттан арахсыбыта, кини туһунан сырдык өйдөбүл чугас дьонноругар,табаарыстарыгар, Тэҥкэлэргэ өр сылларга сылдьыа диэн эрэнэбин. Сидоров Валерий Николаевич - Баҕачай Балыарый.  Төрөппүт аҕата Сидоров Ньукулай- Мыыта, Балбаараны кэргэн ыла сылдьыбыт эбит, онтон арахсыбыттар. Ол гынан баран тоҕо эрэ Валерканы оҕорҕообот, олус чугаһаппат этэ. Кыра уолу Арсыйы олох билиммэт быһыылааҕа,мин оҕом буолбатах диир сурахтааҕа. Дьоннор Ассыйы Киппир уола дииллэрэ, биһиги ол киһини харахпытыгар көрбөтөх киһибит этэ. Валерий аҕатыгар Ньукулайга туттардыын-хаптардыын, саҥалыын-иҥэлиин олус майгынныыр этэ. Ийэтэ Балбаара кэлин кыыс оҕоломмута. Оҕо аҕатын тэҥкэлэр билэллэр этэ, кыра дэриэбинэҕэ бары бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр буоллаҕа дии. Валерий ордук чугастыы Демьянныын олоҕун устатыгар бииргэ сылдьыбыттара, олус истиҥ сыһыаннаахтара.Оскуолаҕа бииргэ үөрэммиттэрэ, армияҕа бииргэ сулууспалаабыттара, бииргэ үлэлээбиттэрэ. Демьян куруутун бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыта, ыарахан түгэннэргэ элбэхтик күүс-көмө, өйөбүл- тирэх буолбута. Валерий хайдах эрэ хара маҥнайгыттан олох уустук усулуобуйатыгар улааппыта. Эһэлээх эбэтэ сааһыраннар үлэни-хамнаһы кыайбат, ийэлэрэ эмиэ түптээх үлэтэ суох буолан кырыымчык соҕус олохтоох ыаллар быһыылаах этилэр. Холкуоска үлэлээбиттэрин иһин үлэни кыайбат дьон дуона суох дохуоту аахсаахтыыллара буолуо. Онон Валерий олох кыратыттан кыһалҕалаах олох аһыытын-ньулуунун толору билэн улааппыта. Ол онто кини майгытыгар-сигилитигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыаныгар куһаҕан охсууну оҥорботоҕо, төттөрүтүн аһыныгас, үтүө майгылаах, сүрдээх үлэһит киһи буола улааппыта дии саныыбын. Биир түгэн мин өйбүттэн олох сүппэт. Бэттиэмэ звенотугар Сунтаар промкомбинатын үлэһиттэриниин биир сайын Валерий, быраата Арсентий уонна мин буолан окко сылдьыбыппыт. Сайыны супту Бэттиэмэни, Амыыкааны, Бырахсары оттоон үлэ бөҕөнү үлэлээбиппит. Оччолорго ити ходуһалар бүтүннүү оттонор этилэр. Биирдэ Валерий быраатынаан Тэҥкэҕэ ыһык ыла атынан мэҥэстэн киирдилэр. Төннөн истэхтэринэ этиҥнээх ардах ыаҕастаах уунан кутар курдук күүскэ түстэ. Биһиги дьоммут төһө эрэ ибили сытыйан кэлэллэр диэн кэтэстибит. Сотору буолан баран дьоммут аттарын миинэн иһэллэрин көрдүбүт, таҥастара суох, кумаар бөҕөҕө сиэтэн кэллилэр. Туох баар таҥастарынан кууллаах килиэптэрин сытыйбатын диэн саппыттар, бэйэлэрэ сытыйалларын, кумаарга сиэтэллэрин кэрэйбэтэхтэр. Кэмбинээт үлэһиттэрэ аһара сөхпүттэрэ уонна олус хайҕаабыттара. Ити түгэн Валерий кыратыттан олус эппиэтинэстээҕин, уопсай дьыалаҕа бэриниилээҕин көрдөрөр дии саныыбын. Бырааттыылар оскуолаҕа үөрэнэр сылларыттан сайын аайы улахан дьон звенотугар от үлэтигэр үлэлииллэрэ, арыый улаата түһэн баран үрэххэ улахан дьону кытта от охсуутугар, мунньуутугар тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Хайалара да олус бүгүрү этилэр, уу баһыыта, кулуһун маһын бэлэмнээһинэ, уоту оттуу уонна да атын үлэлэри соруттарыыта суох оҥорон кээһэллэрэ. Онон мэлдьи улахан дьон хайҕабылыгар сылдьар этилэр. Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар үөрэххэ улахан тардыһыыта суох курдук этилэр ол иһин буолуо оскуолаттан эрдэ уурайбыттара. Төрөөбүт Тэҥкэлэригэр биригээдэ ис-тас үлэлэригэр дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбиттэрэ. Валерий техникаҕа сыһыаннаах буолан Демьяҥҥа көмөлөһөөччү тырахтарыыһынан олус тапсан бииргэ үлэлээбиттэрэ. Икки үлэһит дьон булсаннар үлэ бөҕөнү үлэлээн, Тэҥкэ биригээдэтэ куоталаһыы инники күөнүгэр сылдьарыгар төһүү күүс буолбуттара. Иккиэн тутуспутунан Демьянныын армияҕа бииргэ ыҥырыллыбыттара уонна Дьокуускай таһыгар стройбатка сулууспалаабыттара. Сулууспата бүтэрин чугаһыгар Валерий кылгас болдьохтоох уоппускаҕа дойдутугар кэлбитэ, тоҕо уоппуска биэрбиттэрин билбэт эбиппин, ыйыталаспатаҕым. Биитэр үчүгэй үлэтин иһин, биитэр дьиэтээҕи балаһыанньатынан эбитэ дуу? Бу уоппускаҕа кэлии Валерий инники дьылҕатыгар куһаҕан өттүнэн охсуулаах буолбута дии саныыбын. Мин өйдүүрбүнэн Тэҥкэҕэ үлэлии сылдьар Элгээйи кыыһын көрсөн, таптаһан ыал курдук олорон,уоппускатыттан сулууспалыыр сиригэр болдьоҕор тиийбэккэ, военкомат үлэһиттэринэн тутуллан барбыта. Чааһыгар тиийэн трибунал уурааҕынан дисбатка ыытыллыбыта. Дисбакка сулууспалаан бүтэн кэлэригэр кэргэн ылыахтаах кыыһа ыарахан ыарыыттан орто дойду олоҕуттан барбыт эбит этэ. Онон Валерий олоҕор бастакы улахан ыар охсуутун итиннэ ылбыта дии саныыбын. Онтон ыла олоҕор элбэх ыарахаттары көрсүбүтэ биллэр. Табаарыһа Демьян тыраахтарыгар көмөлөһөөччүнэн үлэлэтэн, ыарахан түгэннэригэр күүс-көмө, өйөбүл буолан бэйэтин таһыгар илдьэ сылдьан, Валерий арыый да киһи сиэринэн этэҥҥэ олох олорбутугар, Демьян улахан үтүөлээх диэн киниэхэ махтана саныыбын. Ити бириэмэлэргэ дойду үрдүнэн арыгы олус дэлэйэн турар кэмэ этэ.Үөрүү-көтүү, бырааһынныктар, бохуруоналар, субуотунньуктар бары арыгы иһээһиннээх ааһаллара. Валерий итиннэ олус оҕустарбыта, элбэхтик иһэр-аһыыр, Бордоҥунан, Сунтаарынан барар-кэлэр буолбута. Иһэ- аһыы сылдьан арыт түннүгү алдьатан, ардыгар тойоттору саҥартаан икки төгүл хаайыыга олорон кэлбитэ. Бэйэтэ кыра хачаайы киһи биир да киһини охсубакка , кырбаабакка, эчэппэккэ аҥаардас тылын иһин хаста да хаайыыга сырыттар даҕаны майгыта улаханнык уларыйбатаҕа. Олоҕор көрсүбүт ыарахан түгэннэрин буолуохтааҕын курдук ылынара, хаайыыга сылдьыбытыгар кими да буруйдаабат этэ. Хаайыыга ыытарга биллэн турар ким эрэ үҥсүүтэ төрүөт буолар буоллаҕа дии, ол дьоннору биирдэ да иэстэспит киһи иҥин диэн тыллары иһитиннэрбэтэҕэ. Хаайыы ыарахан усулуобуйатыгар оҕустаран сөтөл ыарыытыгар ылларбытын биллэрбэт буола сатыыр быһыылааҕа. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ миэхэ ыалдьыттыы кэллэҕинэ дьиэҕэ киирбэт этэ. Таһырдьа олорон ону-маны кэпсэтэрэ, хам-түм аһара ыктардаҕына быһыылааҕа кыра харчы көрдөөн ылара. Бордоҥҥо олорон табаарыстарыгар, билэр дьонноругар куруутун тылланан туран көмөлөһөр идэлээх эбит этэ. От-мас тиэйиитигэр, саһаан охсуутугар, сайынын от үлэтигэр үлэлэһэрэ, хамнас иҥин көрдөөбөтө үһү. Үлэҕэ сатабылынан, түргэнинэн дьоҥҥо сирдэрбэтэх киһи. Орто дойду олоҕуттан дэҥҥэ түбэһэн суох буолбута. Саас саһаан бэлэмнээһинигэр бэйэтэ тылланан табаарыһыгар көмөлөһө тахсыбыт, элбэхпит бүгүн хаалан сынньан диэбиттэрин ылымматах. Мас охторо сылдьан биир мас ситэ сууллубакка атын маска ыйанан хаалбыт. Ону Валерий ол мас чугаһыгар сылдьан дьону барыларын сэрэтэн атын сиринэн чэйдиир сирдэригэр ыыталаабыт. Ол кэнниттэн соҕотоҕун хаалан баран иҥнэн турар маһын охтороору бэйэтэ баттаппыт. Иккиэ буолан охторбуттара буоллар итинник дэҥ тахсыа суох этэ. Онон табаарыспыт ити да түгэҥҥэ атын дьон туһугар кыһалларын, үтүө санаалааҕын көрдөрөн орто дойду олоҕуттан бардаҕа. Үчүгэйэ диэн Валерий кылгас да бириэмэҕэ буоллар кэргэннэнэн уоллаах кыыс оҕону төрөтөн, бэйэтин кэнниттэн утумнааччылары хаалларан барбыта буолар. Биллэн турар, оҕолорун иитиспэтэх буолан, кинини аҕа быһыытынан билиммэтэллэр даҕаны, удьуор утума айылҕатынан бэрилиннэҕэ дии. Баҕар хойутун-хойут биир эмит сиэн дуу ,хос сиэн дуу төрдүн-ууһун интэриэһиргээн үөрэттэҕинэ, табаарыспыт Валерий Николаевич Сидоров аата эмиэ бу орто дойдуга ааттаныа диэн эрэнэ саныыбын. Бииргэ төрөөбүт быраата Арсентий Николаевич Сидоров эмиэ олох уустуктарыгар оҕустаран, ыарыһахтыйан, уһуннук олорбокко эдэрчи сааһыгар олохтон туораабыта. Хомолтолооҕо диэн, сураҕа суох сүтэн хаалан, ийэ буоругар киһилии хараллыбакка хаалбыта. Ассый икки сыл Биробиджаҥҥа сулууспалаан ытык иэһин төлөөбүтэ. Чааһа хаайыылаахтары харабыллыыр ис дьыала сэриилэрин састаабыгар киирэр эбит этэ. Сулууспалаан бүтэн кэлэригэр кыһыл погоннаах этэ, сулууспатын туһунан элбэҕи кэпсиир этэ да бириэмэтигэр аахайыллыбатах. Онон баҕар сураҕа суох сүтэн хаалыыта ити сулууспатын кытта сибээстээҕэ дуу диэн сабаҕалыахха сөп курдук. Балтылара ыалга иитиллэн улааппыта ,кэргэн тахсан ыал буолбут сураҕын истибитим. Биир кыыс оҕолонон баран эмиэ суох буолбут сурахтааҕа, оҕото билигин улахан киһи буолбут буолуохтаах. Ассый тыыннааҕар балтын ирдэһэр быһыылааҕа, булбут, билсибит курдук саҥарар этэ. Онон Баҕачаайаптар сыдьааннара билигин да бааллар, атын аатынан да олох олордоллор, кинилэри хаан-уруу утумнааччылар буолаллара тугунан да сотуллубат. |
|
|