Тыыл, үлэ ветерана

Егор Митрофанович ФЕДОРОВ-Хохуол Дьөгүөр

туһунан үлэ ветерана Николай Егоров:

Егор Митрофанович Федоров Сунтаар мааны киһитэ этэ. Аҕата судаарыскай (политсыылынай) саха дьахтарыгар оҕо оҥорбут уола. Ол иһин кинини Хохуол Дьөгүөр диэн ааттыыллара. Дмитрий Митрофанович диэн убайдааҕа (Миитис оҕонньор) старосталаабыта. Советскайдар кулаак оҥорбуттара, баайын-дуолун туордаабыттара.

Егор Митрофанович оннук улаханнык байбатах киһи. Саха дьахтара Александра диэн кэргэннээҕэ, ол мин эдьийим буолар. Ис-иһиттэн ыраас, чэнчис, сиэдэрэйдик таҥнар дьахтар этэ. Кулаактаары гыммыттарын билэн, нэһилиэгин дьоно күүскэ утарсан, көрдөһөн, ол хара дьайдаах сорунууну тохтоппуттара. Биир быыбарынай болдьоххо (икки сылга) нэһилиэгэр старосталаабыта. Революция иннинэ нэһилиэктэргэ иккилии сыл буола- буола старосталары быыбардыыллара. Биллэн турар, нэһилиэнньэ бас-көс дьону быыбардыырга кыһаллара.

Мин кыра эрдэхпинэ оройуон кииниттэн милиция формалаах, чыын -хаан дьон кэлэн күтүөтүм аахха түһэллэрэ. Мин кинилэртэн куттанан күрүөлээх окко баран саһарым. Кэнники билбитим күтүөппүн силиэстийэлии кэлэллэр эбит. Дойду үрдүнэн хааннаах репрессия саҕаламмыт этэ. Дьолго, күтүөтүм туох да буруйа суох, ыраас, нэһилиэнньэҕэ улахан убаастабыллаах киһи буолан тыытыллыбатаҕа, хаайыллыбатаҕа.

Күтүөтүм аах уон алта оҕолонон бараннар, биир да оҕо турбатаҕа. Сорох кырдьаҕастар этэллэринэн, ардыгар улахан уус киһиэхэ, сорох улахан баай ыалга одун хаан оҥоһуутунан төрүөҕү ууһаппата үһү. Биирдэ сайын түөртүүр чэй саҕана, күтүөтүм аах Хочуона диэн ааттаах сайылыктарыгар тахсыбыттарын кэмигэр олбуор иһигэр оонньуу сырыттахпытына, ойуур саҕатыттан биир 4-5 саастаах кугас баттахтаах, үрүҥ ырбаахылаах уол оҕо тиийэн кэлэн миигин кытта оонньоспутунан барда. Балтараа чаас курдук көхтөөхтүк оонньоотубут. Онтон ол оҕо туох да саҥата-иҥэтэ суох кэлбит сирин диэки сүүрүү былаастаан бара турда. Мин кинини ыраахха диэри батыһан бардым. Сүүрэн көрөбүн да, туох да иһин ситтэрбэт. Инньэ гынан уу баһар кыра көлүкэчээни быдан ааһан, сис тыаҕа киирэн хааллыбыт. Иннибит диэки, тэйиччи ыраах сылбах мас өрөһөлөнө сытар сиригэр аргыс оҕом киирэн сүтэн хаалла. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн мин тохтуу биэрдим, наһаа муодарҕаатым, онтон эргиллэ түһэн баран дьиэм диэки бардым. Дьоммор кэпсээбиппин тугу да саҥарбаттар. «Хата, муммакка кэлбиккин»- диэтилэр. Атын билэр дьоммор кэпсээбиппэр: «Эн чөчүөккэни кытта оонньообуккун. Ити күтүөтүҥ аах оҕолорун сиэбит чөчүөккэ буолуохтаах»,- диэн тойоннообуттара.

Егор Митрофанович төрөөбүт, олохсуйбут сирэ Сунтаар улууһун II Бордоҥ нэһилиэгэ, Улгумда баһа, Бэрэ күөл бэртээхэй кытыла. Уһаайбата ити ааттаммыт сиргэ турара. Уһаайбатын уһугар улахан охсуу ампаар дьиэлээҕэ. Ити дьиэ революция иннинэ, 1915 сыллаахха тутуллубут. Дьиэ икки улахан саалалааҕа, икки хостооҕо. Икки саала силбэһиитигэр үрдүк, бөкүнүк формалаах, чараас кырааскаламмыт ылтаһынынан бүрүллүбүт голландскай оһохтооҕо. Куукуналаах хоско билиитэ оһох оттуллара. Саала ортотугар хас да киһи төгүрүччү олорор, балачча иэннээх, ыраас хатыҥ мастан тупсаҕайдык оҥоһуллубут, кылабачыгас кырааскалаах төгүрүк остуол дьиэни олус киэргэтэрэ. Истиэнэни кыйа Дьөгүөр Миитэрэпээнэбис илиитинэн оҥорбут бэртээхэй дивана турара. Дивана киһи өйөнөр үрдүк истиэҥкэлээх, тоҥоноҕу уурардаах гына оҥоһуллубут. Ону ааһан быһаҕынан, стамесканан кыратык биллэр гына оҥо хаһыылаах. Тимир циркуль сытыы уһугунан сурааһыннаан сүрэҕи уруһуйдаан таһаарыы түмүгэр оҥоһугу норуот үтүөкэннээх айымньытынан ааҕыахха сөп.

Дьиэттэн тэйиччи соҕус икки ааннаах улахан ампаар турара, чугас көлө сылгытын баайар, биэ ыыр хаһаата баара. Ыраах тэйиччи, олбуор тас өттүгэр сырылас итииттэн, үөнтэн-көйүүртэн үөр сылгыны хаххалыыр уһун ньолбоҕор хаһаа көстөрө. Ойуур диэки улахан хотон баара. Элбэх ынах ыанар быһыылааҕа. Уһаайба кэтэҕинэн дулҕалаах, ортотугар уулаах алаас баара. Оннук сир тиэрбэс сирэ диэн ааттанар. Онно түүнүн көлүүр аттары ыытан хоннороллоро. Ол сир төгүрүччү күрүөлэммит буолара. Хаһаа кэтэҕинэн эмиэ төгүрүччү күрүөлэммит ыанар биэлэр мэччирэҥнэрэ баара.

Хаартыскаҕа көстөрүнэн оччотооҕу кэм таһымынан ыраах тыа сиригэр бу улахан бэртээхэй дьиэ. Ол гынан баран, номоххо киирбит улахан уус киһи буолан баран, Дьөгүөр Миитэрэпээнэбис дьиэтин архитектурнай өттүнэн тоҕо ситэ киэргэппэтэҕин туһунан эдьиийбиттэн ыйыппыппар: «Түннүктэр наличниктарын, күүлэ решеткатын эрэ буолбакка, дьиэ ис-тас көстүүлэрин бүтүннүүтүн үчүгэйдик киэргэтээри сырыттахпытына революция буолан хаалла, саҥа былаастар син биир барытын былдьаан ылыахтара, уопсайга биэириэхтэрэ диэммит тохтообуппут. Коллективизация саҕаланыыта дьон сүбэтинэн дьиэбитин, ампаарбытын, хаһаабытын, сылгыларбытын уопсайга биир кэппиэйкэтэ суох биэрбиппит. Дьиэбит бүтүн нэһилиэги хааччыйар маҕаһыын буолбута».

М.К. Аммосов туруорсуутунан 1924-1925 сс. Саха сиригэр Россия Наукаларын Академиятын Саха сиригэр оҥорон таһаарар күүстэрин сайыннарыыга туһаайыллыбыт научнай экспедицията үлэлээбитэ. Экспедиция хас да этэрээттэрэ оройуоннарынан тарҕаһан үлэлээбиттэрэ. Олортон биирдэстэрэ доктор Т.А. Колпакова салайааччылаах биригээдэ Сунтаар оройуонугар, II Бордоҥ нэһилиэгэр базаланан үлэлээбитэ. Экспедиция сүрдээх киэҥ сири хабан чинчийбитэ, Чуонаҕа, Туой-Хайаҕа тиийэ. Үөһэ көрдөрүллэр Дьөгүөр Митэрэпээнэбис дьиэтэ Т.А. Колпакова түһэриитигэр үчүгэйдик тахсыбыт. Хаартыскаҕа түспүттэр: Дьөгүөр Митэрэпээнэбис (дьиэ кэргэн баһылыга), дьиэлээх хаһаайка Өлөксөөндүрэ (маҥан куопталаах), нэһилиэк кинээһэ, Дьөгүөр бииргэ төрөөбүт убайа Миитэрэй Митэрэпээнэбис (туора бытыктаах), Миитэрэй кыыһа Морпууса, кырачаан уолчаан (иитийэх оҕолоро). Улахан дьиэлэрин биэрэн бараннар, ол дьиэ кытыытынан туруорбах дьиэ туттуммуттара, саха балаҕана ( “хара дьиэ” диэн ааттанааччы) салҕааһыннаах этэ. Таһырдьаттан киирэккин кытта балаҕан дьиэҕэ түбэһэҕин, онтон - туруорбах дьиэҕэ («үрүҥ дьиэ» диэн ааттанааччыга).

Үөһээ ахтыллыбыт научнай экспедиция этэрээтэ Хохуол Дьөгүөрдээххэ үс ый түһэ сытан, маанылатан, аһаан-сиэн олорбуттар. Эдьиийим Өлөксөөндүрэ кэпсээһининэн, олорбуттарыгар кэппиэйкэ да харчыны төлөөбөтөхтөрө. Ону таһынан экспедиция сырыытыгар көлө аттарынан, балаакканан, ичигэс таҥаһынан, бородууктанан көмөлөспүттэр. Сири-уоту үчүгэйдик билэр икки-үс сирдьити булан биэрбиттэр. Онон Дьөгүөр Миитэрэпээнэбис, кини амарах, үтүө санаалаах кэргэнэ Өлөксөөндүрэ научнай экспедиция үлэтигэр умнуллубат, улахан көмөнү оҥорбут үтүөлээхтэр.

Дьөгүөр Митэрэпээнэбис колхознай тутуу ветерана этэ. Жданов колхоз тутаах, чиэстэнэр үлэһитэ, ону ааһан бүтүн оройуон убаастабылынан туһанара. Колхозка аан маҥнайгы элбэх сүөһү киирэрэ улахан хотоно Бэрэҕэ тутуллубутун өйдүүбүн. Хохуол Дьөгүөр салайааччылаах тутааччылар бөлөхтөрө күргүөмнээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээннэр аарыма улахан хотону икки сыл иһинэн тутан дьэргэтэн таһаарбыттара. Хотон тутуллан үлэҕэ киириитэ колхозтаахтарга улахан бырааһынньык курдук бэлиэтэммитэ. Ол гынан баран ыга симиллибит элбэх сүөһү иигэ-сааҕа ыраас дьэҥкир уулаах Бэрэ күөлүн буораппыта, бырыы-бадараан оҥорбута. Ол туһунан Дьөгүөр биирдэ киэһэ дьиэтигэр чэйдии олорон сэмээр, сэрэммиттии туора киһи суоҕуна тапталлаах Бэрэтин күөлэ кэхтибитин-буомурбутун улаханнык аһынан саҥа аллайбыта уонна итинник улахан хотон тутуллубутун сыыһанан аахпыта. Итинник тыллаһыы ол кэмҥэ улахан кутталлаах этэ. Бу билигин өйдөөтөххө, Дьөгүөр Митэрэпээнэбис улахан өйдөөх киһи эбит. Кырдьык, ол күөл тулатынааҕы айылҕа алдьаныыта, ынах ыарыыта, кытарааһына, ньирэй өлүүтэ үксээбитэ коллективизация содула буоларын биһиги, боростуой дьон, саҥа кэлэн өйдүүбүт. Хас да сыл буолан баран ферма көһөргө күһэллибитэ, баараҕай тутуу кураанахсыйбыта. Бэрт өр кэмҥэ иччитэхсийбитин кэннэ олох даҕаны көтүрбүттэр этэ.

Оччолорго колхозтаахтар сыллааҕы дохуоттарын сыыһын бурдугунан, этинэн, арыынан аахсан ылаллара. Ыкса сарсыардаттан хара киэһээҥҥэ диэри үлэлээн сылайан кэлбит колхозтаахтар түүннэри бурдуктарын суорунаҕа тардынан лэппиэскэ буһарынан сииллэрэ. Дьэ, ыарахан олох диэтэҕиҥ. Ол иһин Жданов колхоз бурдук тардар миэлиҥсэни оҥорууга туруммута. Ону олоххо киллэрээччинэн Сүөдэрэп Дьөгүөр уонна Абыйаалап Өлөксөй буолбуттара. Миэлиҥсэ сүрүн корпуһунан бэрэбинэ мастан оҥоһуллубут охсуу дьиэ буолара. Ол дьиэ иһигэр улахан суоруна эргичиҥниирэ. Корпус тас өттүнэн эргитэр сүрүн күүһүнэн кэккэлэччи көлүллүбүт икки көлүүр ата буолара. Колхоз бэлэмнэммит бурдугун күһүн маҥхааһыйга тэлиэгэлээх сыарҕанан аҕалаллара. Дьөгүөр оҕонньор күөгэйэр эдэр саастарыгар хатыҥ мастан таһаҕас тиэллэр сыарҕатыгар төгүрүк көлүөһэни оҥоруу уустук ньыматын баһылаабыта киһини сөхтөрөр. Мин көрдөхпүнэ, хас да кэрчик мастартан ыпсарыллан оҥоһуллар быһылааҕа. Аны тэлиэгэ оҥоһуутугар оһуобай бөҕө, имигэс, эдэр саастаах хатыҥ маһы ойууртан көрдөөн талан ылаллар. Онтон мастарын кэрчик-кэрчик быһаттаан баран убаҕаска уган оргуталлар, сойуталлар, сыанан оҕунуохтууллар. Маһы итинник бэлэмнээһиҥҥэ хас да хонук барар. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн быһаччы көлүөһэни оҥорууга киирэр.

Дьөгүөр биир ситиһиитинэн бурдук хаҕын көтүтэр сеялка буолар. Мин Бэрэҕэ үлэлээбэт буолбуттара ырааппыт икки сеялка туралларын көрбүтүм. Көлүнэр аттар ыҥыырдарын, хомууттарын эмиэ кини оҥортуура. Дьөгүөр уус атын оҥоһуктарыттан тимир хаймыылаах, биилээх мас сухалары, хоһуоҥка сыарҕалары оҥоруутун ахтыахха сөп. Хоһуоҥка сыарҕалара икки көрүҥнээх буолаллара: мааныга (параднай) уонна көннөрү айаҥҥа туһаныллар. Мааныга туһаныллара тупсаҕай оҥоһуулаах, кырааскалаах, сорох сирдэринэн орнаменнаах буолаллара. Ити оҥоһуктарынан муҥурдаммакка, колхоз алдьаммыт-кээһэммит сэбин- сэбиргэлин абырахтаан, чөллөрүгэр түһэртэлээн биэртэлиирэ.

Дьөгүөр Сүөдэрэп талааннаах тутааччы, үрдүк кылаастаах болуотунньук, норуот прораба этэ. Оройуон салалтатын көрдөһүүтүнэн Сунтаар сэттэ кылаастаах оскуолатын уонна балыыһатын прорабтаан туттарбыта. Партия райкома уонна райисполкома махтал суруктары, бочуотунай грамоталары туттартаабыта.

Дьөгүөр оҕонньор сэрии сылларыгар эмискэ ыалдьан өлбүтэ. Өлбүтүн кэннэ кэргэнэ Өлөксөөндүрэ оҕонньор туттубут сэбин-сэбиргэлин оҕус сыарҕатыгар өрөһөлүү тиэйэн колхозка илдьэн туттарбыта.

(«Саха сирэ» хаһыат 1999 с. тохсунньутааҕы нүөмэриттэн).