Тыыл, үлэ ветерана

Галина Махметулловна ПРОКОПЬЕВА туһунан

балта, ССРС сибээһин туйгуна, РСФСР сибээһин маастара,

СР сибээһин үтүөлээх үлэһитэ,

Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо

Николаева Галина Махметулловна:

Эдьиийим 1932 с. Файрушин Махмед Закирович уонна Зайнуллина Биби Чомпеевна диэн Мачыыс Маарын олохтоохторугар иккис оҕонон төрөөбүтэ. Оскуолаҕа Мачыыстан хааман Сунтаарга үөрэнэллэрэ. Сороҕор Абаҕа үрэҕин туораан быһалаан, ардыгар телефон линиятын батыһан сылдьан дьиэлэригэр ыкса киэһэ хонуктарыгар эрэ нэһиилэ тиийэллэрэ. Эдьиийим кэпсииринэн, сибиэбийэҕэ олордохпутуна бэрт элбэх дьон сылдьан ааһар эбит, үксүгэр түүн. Арааһа колонияҕа дьону илдьэллэрэ буолуо диэн олус куттанар эбит. Биирдэ түүн ортото ыраахтан ким эрэ орулуу-орулуу иһэрин истэн баран, хайдах гынарын билбэккэ олордоҕуна биир дьахтар киирэн кэлбит. Баттаҕа ыһыллан хаалбыт, таҥаһа-саба илдьиркэй. Киирээт даҕаны «куттаныма бу мин кэллим. Дэлби үлүйдүм» диэбит уонна чаанньыктан уу куттан иһэн баран, уоскуйан тахсан барбыт. Кэлин истибитэ төбөтүнэн ыарыһах дьахтар эбит. Биир күн аһыы олордохпутуна сибиэбийэбит дьиэтигэр ынырык дьүһүннээх билбэт, киһибит киирэн кэлбитэ уонна «тыыннаах хаалыаххытын баҕарар буоллаххытына аһылыкта, таҥаста бэлэмнээ” диэн эдьиийбин дьаһайбыт, кырбаары суоһурҕаммыт. Эдьиийим миигин бэйэтин кэннигэр тутан туран, наара орон аннын диэки ыйбытыгар дьылыс гыммытым. Ону ол киһи буолуохсут сулбу тардан таһаарбыта уонна килиэби кистии сытаҕын дуо диэн миигин илгиэлээбитэ. Мин олус куттаммытым, ытаан барбытым, “дьээдьээ, килиэп олох суох” диибин. Хата дьолго сотору хас да саалаах дьон дьиэ иһигэр баар буола түстүлэр да, ол киһини кэлгийэн илдьэ бардылар. Хойут истибиппит хаайыыттан күрээбит киһи эбит. Дьэ итинник араас дьон сылдьан ааһар буолара, кутталлаах да түгэннэр бааллара.

Ол кэмнэргэ карточка системата этэ, улаханнык уочараттаан туран ылаллара. Биһигини, Файрушиннары, сэрии ыарахан сыллара уонна кэннинээҕи сыллар эмиэ хаарыйбытттара. Ийэлээх аҕабыт сааһыран баран ыал буолбут буолан, оҕолор ороһуларбыт этэ. Улахан эдьиийим Галина (Мэсюдэ) котоку барыбытыгар кыһаллара, ас-таҥас булуута, дьиэ уот көрүүтэ барыта кини үрдүнэн ааһара. Түүн ортото туран аһын уочаратыгар барара, түүтэх баайа, от мунньуһа улахан дьону кытта бииргэ сылдьара. Оннооҕор чөҥөчөгү кытта туураллара, Мачыыска оҕуруот олордор Кэриэйгэ эмиэ баран үлэлииллэрэ. Урут Мачыыс Партизан колхоз сирэ этэ. Онон кыанар-кыаммат онно үлэлиирэ. Эдьиийим сир астыы барарыгар биһигини үһүөммүтүн батыһыннаран илдьэ барара. Олус улахан сиргэ оҕуруот аһын: хортуосканы, луугу, моркуобу, эриэппэни, хаппыыстаны олордорбут. Эдьиийим хайдах эрэ айылҕа уларыйарын эрдэттэн билэрэ, хаһыҥ түһэригэр түүнү быһа оҕуруокка уу кутарбыт, түптэлиирбит. Эдьиийим котоку үлэттэн чаҕыйан турбат этэ. Оннооҕор чугастааҕы ойуурга чөҥөчөктөрү эрбээн оттук маһы бэлэмниирэ. Балыксыт бэрдэ этэ. Биһиги оҕолор эдьиийбитин батыһа сылдьарбытын сөбүлүүрбүт, үлэни да көрөн турбат этибит. Кэлин суол-иис тэрилтэтигэр үлэҕэ киирбитэ. Кэппэндээйи суолун ыраастаан техника ааһарыгар бэлэмниир үлэһит быһыытынан үлэлээбит. Сибиэбийэҕэ соҕотоҕун олороро, төһөлөөх куттанара буолуой. Араас дьон ааһаллара буолуо. ардыгар эдьиийим миигин илдьэ барара, ичигэс таҥаһы бэйэтэ тигэрэ, сылаастык таҥыннарара, онно үлэлииригэр эбии аһылыкка паек биэрэллэрэ. Туруу үлэһит, олус тулуурдаах үлэтигэр бэриниилээх, буолан биһигини - бырааттарын уонна миигин иитэн киһи-хара гынаттаатаҕа. Эдьиийим элбэхтик оонньууга, көргө-нарга баран эрэрин олох көрбөтөҕүм. Ол аата кини эдэр сааһа барыта үлэҕэ ааспыт эбит. Кылгас кэмҥэ кими эрэ солбуйан урукку хаһаайыстыбаннай маҕаһыын аттыгар баар ларекка атыыһыттыы сылдьыбыта, онно үлэлээн аһылык-таҥас ылан кэлэрин олус өйдүүбүн. Эдьиийбит көмөтүнэн сэрии сылларын этэҥҥэ туораан өлбөккө-сүппэккэ, дьэҥкэрбэккэ туораабыт эбиппин диэн олус махтана саныыбын.

Кэлин лесной оскуола тутуутугар Жданов колхозтан биэс эр бэртэрэ, чулуу үлэһит уолаттар үлэҕэ ананан кэлбиттэрэ. Биһиги дьиэбит кыараҕас да буоллар, кинилэр биһиэхэ олорон үлэлээбиттэрэ, өрүс уҥуор Ыылаахтан мас болуоттаан аҕалаллара. Эдьиийим кинилэргэ аһылык бэлэмнээччинэн үлэлээбитэ, ардыгар мас бэлэмнээһинигэр болуоттуурга эмиэ үлэлиирэ,эр дьонтон итэҕэһэ суох сатабыллаах дииллэрин истэрим. Дьылҕа хаан ыйааҕа буолара дуу, ити тутуу уолаттара биһиэхэ түспүттэрэ. Эдьиийим ити уолаттары салайан үлэлэтэр биригэдьиирдэригэр Прокопьев Михаил Афанасьевичка кэргэн тахсан Бордоҥҥо көһөн барбыта. Олус суохтуур этибит, суол түбэстэҕинэ сөп буола-буола ахтылҕаммытын таһааран кэлэрбит. Биирдэ эмэ Бордоҥтон киирдэҕинэн кыра кэһиилээх кэлэрэ, остуолга олордуталаан баран түҥэтэлээн биэрэрэ. Эдьиий диэн мэлдьи эдьиий. 1961 с. икки ыйдаах кыыспын дьааһылаҕа киириэр диэри бэйэтигэр ылан харайан, миигин үлэҕэ киир диэн сүбэлээн, үлэбэр тахсыбытым уонна сибээс эйгэтигэр 47 сыл үлэлээтим. Күтүөтүм Михаил Афанасьевич олус көнө сүрүннээх, элбэх саҥата суох, дьоһуннаах киһи этэ. Биһигини кэргэммин кытта оҕолорун курдук саныыллара уонна олус өйүүллэрэ.

Дьоммут кыахтара суох буолан оҕолор биһиги ким 8 , ким 10 кылааһы бүтэрэн баран, анал үөрэҕэ суох да буолларбыт, араас тэрилтэҕэ сирдэрбэккэ үлэлээтибит, оройуоммут сайдыытыгар сэмэй кылааппытын киллэрдибит. Икки убайдарым Афанасий , Гаврил уонна мин атахпытыгар туран киһи-хара буолбуппутугар эдьиийбит котоку туоҕунан да кэмнэммэт сүүнэ улахан өҥөлөөх.

Кэргэнэ Михаил Афанасьевич эрдэ олохтон туораан, эдьиийим сэттэ оҕотун соҕотоҕун атахтарыгар туруортаабыта. Кини эдэригэр - 52саастааҕар олохтон туораабыта, мин санаабар ыарахан үлэ содула буолуо...Эдьиийим Галина Махметулловна баара буоллар 83 сааһа буолуо этэ. Хайдах курдук оҕолорун сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөн-истэн, үөрэ-көтө сылдьыах этэй.