Биһиги төрүттэрбит, Ильиннэр.

Ильиннэр  өрүс унуор Оторуус түбэтигэр "Ылдьыыннар өтөхтөрө” диэн сиргэ былыр былыргыттан олохсуйан олорбуттар. Дьокуускай архыыбын хасыһан аҕам төрүттэрин хос эһэбиттэн эрэ саҕалаан булбутум. Онтон Ревизские Сказки диэн өссө былыргы испииһэктээһиҥҥэ Тэҥкэ дьоно төһө суруллубуттара биллибэт.  Аҕам эһэтин аата Илья Иванов Захаров диэн архыыпка Хочо улууһун 1-гы Нөрүктээйи нэһилиэгин Хара-Нөрүктээйи аҕа ууһун 1900 сыллааҕы ыал испииһэгэр суруллубут этэ. Илья 1827 сыллаа5ы, кэргэнэ Елена Федорова 1847 сыллаа5ы төрүөхтэр,  икки уол  Гаврил(21с) уонна Николай (13с), икки кыыс Евдокия (33с) уонна Татьяна (15с) диэн оҕолордоохтор. Бу оҕолор араспаанньалара аҕаларын аатынан Ильиннэр буолбуттар. Эһэм атын үс бииргэ төрөөбүттэрин туһунан билбэппит.  1928 сыллаахха оҥоһуллубут ыал испииһэгэр  эһэм Ильин Гаврил (1875с.т.) кэргэнэ Марфа Степановнаны (1878с.т.) кытта сэттэ оҕоломмуттар: Иван, Егор, Мария,  Наталия, Иннокентий, Анна, Матрена.

Хос эһэм Илья, эһэм Гаврил удьуор балыксыттар. Ону архыыпка көрдөххө, дьарыктарын туһунан балыксыттар диэн суруллубуттар. Эһэм бэйэлэрин эрэ ииттинэн олорорго сөптөөх хаһаайыстыбалаах эбит. Ол курдук, 1917 сыллааҕы перепискэ сурулларынан уһаайбатын сирэ 0,5  га, оттуур сирэ 7 га, 0,2 га сиргэ ньэчимиэн ыһар, 5  ынахтаах, 4 сылгылаах, балыктыырыгар 5 илимнээх. Ылдьыыннар өтөхтөрө Бүлүү эбэ саамай балыктаах сиригэр баар буолан, күндү үрүҥ балыгы бултуур буолуохтаахтар дии саныыбын. Оттон кинилэр өтөхтөрүттэн эбэҕэ киирдэххэ улахан уоран сытар. Бу уораны онон Ылдьыын уорана диэн ааттыыллар. Күүстээх сүүрүктээх будулуйа сытар уораны уу түстэҕинэ мэнээк мотуордаах дьон туораабаттар этэ. Бүлүү барахсан ГЭС тутуллан, муоратыгар ууну мунньаннар, быһа түспүтүн кэннэ, бу уораны сөҕө көрбүтүм. Улахан баҕайы таастар өрүһү туора сыталлар эбит. Дьикти, уу күүһэ сүҥкэн да буолар эбит.

Эһэм олох кыра эрдэхпинэ суох буолбута, онон кини хайдаҕын өйдөөбөппүн. Эһэбин Хабырыыс диэн ааттыылларын истээччим суох, арай Ылдьыын оҕонньор эрэ дииллэрин истэрим. Эһэм суох буолтун кэннэ эбэм кыыһын Аананы кытта фермаҕа олорбута. Эбэбин Оторууска таҕыстахпына көрөрүм. Оторуустан өрүһү туораан мэнээк биһиэхэ сылдьыбат этэ. Биир сайын аҕыйах кэмҥэ биһиэхэ олоро сылдьыбыта. Онно эбэм элбэх саҥалаах диэн өйдөөн хаалбыппын. Ону-маны кэпсиирин хантан өйдөөн хаалыаххыный, долоҕойгор тохтоппоккун. Хата кус оһоҕоһун таһырдьа тимир оһоххо үтэн биэрэрин бэрт минньигэстик сиэбиппит. Эбэбит оҕо сылдьан итинник сиир этибит диэн сиэннэригэр билиһиннэрбитэ. Эбэм туһунан онон кыра өйдөбүл хаалбыт. Хомойуох иһин эһэм хаартыската суох, арай эбэм киэнэ эрэ баар.

Ийэлээх аҕам Оторууска дьоннорун кытта олоро сылдьыбыттар, онон эһэлээх эбэтигэр атаахтаабыт тапталлаах бастакы уол сиэннэрэ, убайым Уоһук, этэ. Оттон мин дьонум Тэнкэ бэтэрээ өттүгэр олордохторуна төрөөбүппүн.  Кыра сылдьан Оторууска биирдэ аҕабын кытта оночонон туораабыппын өйдүүбүн. Онно өрүс халааннаан кэтит да кэтит. Оторуус дьиэлэрэ турар сыырын анныгар дылы уу этэ.  Оторууска улаатан баран сылдьар буолтум. Тэнкэҕэ хас да дьиэҕэ олоро сылдьыбыппыт. Балтылаах быраатым кыра эрдэхтэринэ арҕаа тубэҕэ Кыһыл Эһэ дьиэтигэр олоро сылдьыбыппыт. Кэлин ол балыыһа, бэкээринэ буола сылдьыбыта. Онтон билиҥҥи дьиэбит аттыгар эргэ кыра хара дьиэ баар этэ. Онно саҥа дьиэлэниэхпитигэр диэри олорбуппут.

Эбэлээх эһэм сэттэ оҕолоруттан улаханнара Иван туһунан билбэппит. 1927-1928 сыллаах ыал испииһэгэр кинини барбыт диэн суруйбуттар этэ. Онтон бэһис оҕо, Наталия, Ленскэйгэ барбыт, билсибэтэх буолан кини туһунан эмиэ билбэппит.

Ильин Егор Гаврильевич

Ильин Егор иккис оҕо,  1909 сыллаах төрүөх, колхозтаах. Уһун хатыныр киһи үһү. Армияҕа ыҥырыллан, Японияны кытта сэриигэ баран үлэ фронугар сулууспалаан кэлбит. Төһө да уоттаах сэриигэ сылдьыбатар да, фроҥҥа кыайыы туһугар күүһэ кыайарынан үлэлээн кэллэҕэ. Ол да буоллар, кини сэрии ветеранын аатын сүгэр. Японияны кыайыы иһин мэтээллээх. Сэриигэ барыан иннигэр да, эргиллэн кэлэн да баран, эмиэ колхуоска араас үлэлэргэ, тутууга үлэлээбит. Булдунан дьарыгырар эбит.

Егор кэргэнэ Матрена Матвеевналыын икки оҕоломмуттарыттан, биирэ кыра сааһыгар суох буолбут. Хомойуох иһин, Егор 1959 сыллаахха ыалдьан, эдэр сааһыгар бу олохтон  барбыт. Соҕотох кыыстарын, Ильина Татьяна Егоровнаны, ийэтэ бэйэтэ улаатыннаран, иитэн-үөрэтэн, үлэһит гынан таһаарбыт. Татьяна дьонун кытта Оторууска олорбута. Оскуолаҕа уерэнэ сылдьан, өрүс хаайдаҕына биһиэхэ олороро. Салгыы Сунтаарга үөрэнэн оскуоланы бүтэрбитэ. Үөрэнэн, Сунтаар маҕаһыыннарыгар  үлэлээбитэ. Татьяна кэргэнэ Степанов Валерийдыын үс оҕолоохтор.

Ильина Мария Гаврильевна

Төрдүс оҕо, Мария, сыллаах 1910 сыллаах төрүөх, кэргэн тахсан Туойдаахха баран фермаҕа ыанньыксыт этэ. Соҕотох кыыһа Дуня соҕуруу үөрэнэ сылдьыбыт. Кэргэннэнэн Тойбохойга олохсуйбут. Мария кыыһыгар эмиэ Тойбохойго олорбута. Дуня оҕолоноору күн сириттэн күрэммитэ. Онон үөрэхтээх, үчүгэй үлэһит буолуохтаах соҕотох оҕотуттан да, сиэниттэн матан, Мария дойдутугар Тэнкэҕэ кэлэн, балта Аана дьиэтигэр олорбута. Аана суох буолтун кэннэ, сааһырдар да эдьиийбит эмээхсин дьиэтин ис-тас улэтин, ынаҕын бэйэтэ боччуйан олорбута. Мария 80-ча сааһыгар тиийбитэ.

Ильина Матрена Гаврильевна

Биһиги эһэбит аах саамай кыра оҕолоро, Матрена, 1924 сыллаахха ыам ыйын 22 күнүгэр Оторууска төрөөбүтэ. Тэҥкэ оскуолатыгар үөрэммитэ. Сэрии сылларыгар үлэ бөҕөнү үлэлээн, байыаннай подготовкаҕа да үөрэнэн сэрии ыарахан сылларын этинэн-хаанынан билэн ааспыт киһи.  Онон тыыл бэтэрээнэ буолбута. Сэрии кэнниттэн Матрена, биһиги Муоча диэччибит, Ленскэйгэ бара сылдьан Тимофеев Георгий Иванович, Бүлүүчээнтэн төрүттээх, Ленскэйгэ үлэ фронугар мас кэрдиитигэр үлэлии сылдьар киһини кытта билсэн кэргэн тахсыбыта. Кинилэр Марбаҕа уонна Бүгүйэххэ олоро сылдьыбыттара. Георгий биригэдьииринэн, Мотя балыыһаҕа санитарканан үлэлээбиттэрэ. Үс кыыс оҕоломмуттара Тамара, Галя, Рита. Кэлин Тэҥкэҕэ көһөн кэлэн, дьиэ туттан, олохсуйбуттара. Манна Георгий оҕуруотчуттар биригэдьиирдэринэн, колхуос, сопхуос араас үлэлэригэр, Мотя эмиэ Тэҥкэ балыыһатыгар санитарканан үлэлээбиттэрэ. Георгий сэрии уонна тыыл бэтэрээнэ, Мотя 50 сыл үлэ ыстаастаах тыыл бэтэрээнэ. Кинилэр икки кыыстарыттан оҕо-уруу тэнийэн, халыҥ аймах буолан утумнара салҕанар.

Бу Ильиннэр диэн хос эһэбиттэн саҕалаан тугу билэрбин, өйдүүрбүн кылгастык суруйдум. Салгыы эһэбит Ильин Гаврил, Ылдьыын оҕонньор, сыдьааннарын оҕолоро, сиэннэрэ ахтыыларыгар сиһилии суруйуохтара.

Оҕолорбут, сиэннэрбит, хос сиэннэрбит төрүттэрин тустарынан билэ-үөрэтэ турдуннар диэн бу суруйуубун түмүктүүбүн.   

 Ахтыыны суруйда  Муза Иннокентьевна