Сэрии, тыыл ветерана

Иннокентий Егорович ЛУКИН:

Мин 1932 с. тохсунньу 10 күнүгэр Хадан нэһилиэгэр төрөөбүтүм. Ийэм Лукина Дарья Алексеевна, аҕам Лукин Егор Егорович. Дьон кэпсииринэн, аҕабыт кыра, модьу-таҕа, сырдык киһи үһү. Ийэм аҕам кыра хаһаайыстыбалаахтара. 1935 с. Саҥа Күөлгэ, Бүгүйэххэ бары көһөн кэлбиппит. Тоҕо көспүппүтүн билбэтим, арааһа, салайааччылар туох эмит былаантан сылтаан көһөрдөхтөрө. Ол кэлэн 1-2 сүөһүлээхпитин тутан олорбуппут. Сэрии саҕаланыыта сир аайы ыарахан үлэ, тугу барытын фроҥҥа ыыталлара. Эбиитин хас эмэ сыллар тухары кураан дьыллар сатыылаабыттара. Дьэ маннык бириэмэҕэ аҕалаах ийэм аччыктаан өлбүттэрэ. Онтон бары ыһыллыбыппыт, сэттэ оҕо тулаайах хаалбыппыт. Саамай улахан убайбыт Миитэрэй сэриигэ бэйэтин баҕатынан барбыта. Сэрии бүппүтүн кэннэ элбэх мэтээллэрдээх, орденнардаах байыаннай формалаах киһи кэлэн, биһигини көтөҕөлөөн-кууһан ыларын өйдүүбүн. Кэлэн биир ый олорбутун кэннэ бэбиэскэ кэлэн, аны Японияны кытары сэриигэ ыҥырбыттара. Онно сылдьан биир нуучча табаарыһыныын хаартыскаҕа түспүтүн ыыппыта. Кэлин Хайлар куорат анныгар кыргыһыыга бааһыран госпитальга сытан өллө диэн табаарыһыттан сурук кэлбитэ.

Эдьиийдээх убайым Ленскэйинэн Өлүөхүмэҕэ тиийэннэр, олохторун оҥостубуттара. Аана кэргэн тахсан, үс оҕоломмута, көс олохтоох табаһыт киһиэхэ кэргэн тахсан дьиэ кэргэнэн оҕолорун тириигэ суулаан көһө сылдьаллара, аһара ыар олохтооҕо. Кэлин Дьокуускайга улахан кыыһыгар олорон нус-хас олорон 80-н тахсан баран өлбүтэ. Оттон 1924 с. от ыйыгар төрөөбүт убайым Сергей Өлүөхүмэҕэ олохсуйбута, бастаан булчутунан, онтон 1959-1965 сс. совхозка леснигинэн үлэлээбитэ. 1965 с. кэнники леспромхозка мас кэрдиитигэр үлэлээбитэ, элбэх наҕараадалаах үчүгэй үлэһит этэ. Алта оҕону атахтарыгар туруоран 2001 с. 77-гэр сааһыгар ыалдьан өлбүтэ.

Мин кырабыттан ыалга иитиллибитим. Уһун Байбал (Павел Иванов) Уһун күөл олохтооҕо, кыыһа Алааппыйа ылан иитэн, киһи-хара гыммыттара. Үтүө, сэниэ ыалга иитиллэн, аччык, сут дьылы этэҥҥэ аһарбытым. Кырабыттан колхоз ыар үлэтин билэн барбытым. Бастаан от үлэтигэр, хомуурга оҕус сиэтэн саҕалаабытым. Аччык, кураан сылларга тыа сиригэр олох-дьаһах салайааччыттан аһара тутулуктааҕа. Сорох сирдэргэ салайааччылар үтүөлэринэн дьон хоргуйары билбэккэ аһарбыттар үһү. Оттон

биһиги олорор сирбитигэр аччыктаан өлбүт дьону ампаардарга угаллара, өлүктэрэ саһаан курдук кыстаналлара. Онтон сааһыары, буор ирэрин саҕана кумахтаах сиргэ көмөллөрө.

Мин өйдүүрбүнэн дьону үлэҕэ эрдэттэн үүртэлииллэрэ. Биир ыалга киирэннэр, аҕалара ороҥҥо сытарын көрөн баран: «Тур, үлэҕэр барбакка сытаҕын!» диэбиттэрин холумтан аттыгар олорор эмээхсинэ: «Киһибит үлэлиириттэн ааһан сытар» диэхтээбит. Дьэ итинник дьоҥҥо сыһыаннаһаллара. Дьон өллөҕүнэ, туох да докумуон толоруллубатын кэриэтэ этэ. Оттон колхоз баайа, биир эмит сүөһү өлбүт буоллун эрэ, акт бөҕөтүн суруйан, элбэх үлэ тэриллэрэ. Ферма хотонун аанын тириитин бүрүөһүнүн аччыктаан сиэбит киһини «бу колхоз баайын соруйан, тоҥорон өлөттөөрүгүн сиэтиҥ» диэн хаайыыга ыыталлара. Дьиҥэр, бурдук элбэҕэ, барыта ампаарга сытара. Дьон кутуйах хаһааммытын бурдук туорааҕын булан сииллэрэ, ону да кистээн. Ыһылла сытар колхоз бааһынатыгар бурдугу хомуйбут дьон хаайыыга барбыт түбэлтэлэрэ баара. Ол кэриэтин туох барыта сытыйдын, хааллын, дьоҥҥо эрэ тиксибэтин диэн үлэлиир салайааччылардаах этибит. Ыарахан кэминэн туһанан аһара сүрдэнэллэрэ. Бэйэлэрэ сүөһүнү, бурдугу уоран сииллэрэ,саас сардаана сибэкки молуотун хаһан сиирбит. Сайын кэлэн, уһун кыһыны быһа аччыктаабыт дьон ойуурга талаһаллара, ол-бу оту-маһы хомуйан сииллэрэ.

Аччык дьону биир үксүн нолуок сиэбитэ. Нолуок кыайан төлөөбөтөх киһини сууттууллара. Сарсыардаттан киэһээҥҥи диэри колхоз үлэтиттэн ордуллубата. Кураан сайын аһыыканы утары охсуһарбыт, ол оҕо аймах үлэтэ этэ. Дьаама хастаран, аһыыка кыайан ойон тахсыбатын курдук оҥоһуллара, бу санаатахха төһө бэйэлээх аһыыканы оннук өлөрөөрү муҥнанарбыт буолла. Улахан дьоннор, оҕолор өссө мурукулаан дьаабыланарбыт. Колхоз мурукулааһыҥҥа, күтэргэ улахан былааны биэрэрэ, тириилэрин сүлэн, тиирэн маҕаһыыҥҥа туттарарбыт. Аҥардас салайааччылар куһаҕаннарыттан, туохха барытыгар хаһаайынныы сыһыаннаспаттарыттан, боростуой дьон, оҕо-аймах ити курдук эрэйи-муҥу эҥэрдэммиттэрэ.

Мин 17 сааспыттан колхозка сылгыга үлэлээбитим. Сылгыһыт ыарахан үлэтигэр миигин Мартынов Алексей оҕонньор уһуйбута. Колхоз сүүһүнэн сылгытын икки буолан, ардыгар соҕотоҕун дьиэбититтэн-уоппутуттан тэлэһийэн сылдьан көрөрбүт, бэрийэрбит. Онон дьиэбэр-уоппар сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук сылдьыбытым. Дьиэ-уот бэрийиитэ, оҕолорбутун иитии аҥардас кэргэним Лукина Ксенья Кононовнаҕа сүктэриллибитэ. Бэйэтэ тэрилтэҕэ эмиэ үлэлиирэ. Сүрдээх хорсун да ийэ, эбэ эбит диэн билигин сөҕөбүн, туохтан да толлон турбата, тугу сатаабатаҕа баарай? Оннооҕор уолаттарын дьиэтигэр оһохторун тутара, оҕолорун кустаан, куобахтаан аһаталыыра. Таҥас тигэрин этэ да барыллыбат. Эдэр сылдьан атынан сылдьан дьаамсыктаан, саһыл ферматыгар ветеринардаан, кэлин балыыһаҕа үлэлээн, пенсияҕа тахсан баран 73 сааһыгар бу орто дойдутуттан барбыта. Кэргэмминиин 49 сыл бииргэ олорон аҕыс оҕону төрөтөн, билигин 21 сиэннээхпин, 19 хос сиэннээхпин.

Билигин сэттэ оҕоттон соҕотох хааллым. 2007 сылтан Сунтаарга кыра кыыспар көһөн киирэн олоробун. Мин биир киһи үйэтигэр элбэҕи биллим- көрдүм. Үлэ киһини киһи гыммыта, үлэттэн киһи дьоллонор дииллэрэ чахчы. Билигин олохпун эргитэн көрөн толкуйдаатахпына, дьоллоохпун дэнэбин. Оҕолорбунан баай киһи эбиппин. Үтүө оҕолору иитэммит, бииртэн биир уһулуччу сиэннэрдээхпин. Хос сиэннэрбин көрөн сүрэҕим сылаанньыйар.