Иван  Николаевич КИРИЛЛИН
Тыыл, үлэ бэтэрээнэ

       

Мария  Ивановна ТИХОНОВА
Тыыл, үлэ бэтэрээнэ

  Биһиги,  7 оҕо  аҕалаатар  аҕабыт  Кириллин  Иван  Николаевич  1924 с.  Тэҥкэ  сиригэр  Оторуус  түбэтигэр  элбэх  оҕолоох  Николай  Кириллович, Ульяна Софроновтар диэн  ыалга  ортоку  оҕоннон  төрөөбүт. Ол саҕанааҕы элбэх  оҕолоох  ыал  сиэринэн,  аҕабыт  эһэтигэр  Кыһылыкааннарга  уончатыгар  дылы  иитиллибит.  Ол  саҕана билиҥҥи  курдук  элбэх  оҕолоохторго  көмөтө  суох  буолан  буолуо, аймахтар  бэйэ–бэйэлэригэр  көмөлөсүһэр  үгэстэрэ  баар  этэ.  Кыһылыкааннар  өтөхтөрө  арҕаа  хайа  үөһэ  баар. 60-с  сыллар  диэки  колхоз  хортуоппуй  олордор  сирэ буола  сылдьыбыта.  Ол  саҕана  оскуола  оҕолоро  Николай  Еремеевич  Индеев, Алексей  Николаевич  Матросов (сэрииттэн  төннүбэтэх  фронтовик  улахан  уола)  салалталарынан  буолаҕа  үлэлиирбитин  өйдүүбүн. Эһэбит  Ньукулай  мас  кэрдэ  сылдьан  суорума  суолламмыт. Эбэбит  Ылдьаана  уу  кырбас  оҕолорун  кытта  эрэйдээх  олоҕо  саҕаламмыта. Аҕабыт  ыал  улахан  уола  буолан,  аҕатын  оннугар  эр  киһи  эппиэтинэһин  сүкпүт. Оҕо  сылдьан  улахан  дьону  кытта  салаасканнан  Мухтуяҕа  киирэн  ыалга  бурдук  суорунаҕа  тардан,  дьонугар  ыытар  эбит.  Ол  муҥнанан  булбут  бурдугун  сорох  дьон  дьонугар  тириэрдибэттэр  эбит.  Кэнники  аҕабыт  кыра  балта  Евдокия  Николаевна  кэпсиир  буолара. Ол  саҕана  эдэр  эрдэххэ  токкоолоһон,  ону – маны  сураһан  ыйыталаспатахпытын  билигин  кэлэн  хомойобут. Аҕабыт  да  ийэбит  урукку  олохторун олох  кэпсээбэт  буолаллара. Баҕар  олорон  ааспыт  ыарахан  олохторун  ахтыахтарын,  саныахтарын  баҕарбаттара  буолуо. Эһэбит туһунан дуоннаан билбэт эбиппит. Баҕар Евдокия Николаевна кэпсиэ этэ да, кини аҕата өлөрүгэр уу кыһыл оҕо хаалбыт. Аҕабыт ол саҕанааҕы олоҕор Ноҥной Хонооһойу (Алексеев Афанасий) ахтарын саныыбын. Дьэ үчүгэй санаалаах кыаммакка кыҺалҕалаахха мэлдьи көмөлөҺөр ыаллар диэн. ХонооҺой Тойбохойтон төрүттээх буолуо. Ильин Иннокентий кэргэнэ Алексеева Евдокияны кытта аймахтаҺаллар этэ. ХонооҺой эмээхсинэ Варвара диэн этэ, АнньыыҺын кыыҺа, Каккай оҕонньор эдьийэ  буолуо. Хаарыан ыаллартан  ыччаттара суоҕа хомолтолоох.

Эбээбит ыалдьана Тойбохоттон төрүттээх эбит. Аймахтара Тойбохойго син бааллара буолуо да билсибэппит. Хандараастар диэннэри кытта аҕам аймахтаҺар этэ, кыра сырыттахпытына. Эбээбит түөрт оҕото тыыннаах хаалан оҕолорун, сиэннэрин тапталларынан угуттанан, сиэн бөҕөнү харайсан, куораты куоратынан оҕолорун кытта олорон баран 90 сааҺын диэкки ааспыт үйэ 74с. Тэнкэҕэ биҺиэҕэ олорон ол дойдуга бараахтаабыта.

  Аҕабыт бииргэ төрөөбүттэрэ:
Сафонов Иннокентий Николаевич (Колхуозтаах Лэгэнтэй) паспорынан 22.04-1928с төрүөх, архыып даннайынан 1926с. төрүөх. Армияҕа сулууспалаан баран Дьокуускайга хаалан, үйэтин тухары тутууга үлэлээбитэ. 3 оҕолоох сиэннэрдээх билигин 93 сааҺыгар үктэнэн этэҥҥэ олорор. Аҕабыт бииргэ төрөөбүттэриттэн кини уҺун үйэлээх олороруттан аймахтара астынабыт уонна киниэхэ махталбыт муҥура суох.Сафонова Ирина Николаевна 1931с. Төрүөх начальнай кылаас эрэ үөрэхтээх. Үйэтин тухары Жданов  колхозка,  Бордоҥ  совхозка  ситиҺиилээхтик  үлэлээбитэ. Ол  саҕанааҕы  хаалыылаах  үлэлээх  Илимниир  учаастагар  баран  дояркалыы  сылдьан  ыал  буолан, үс  оҕолоох  огдообо  Михаил  Егорович  Дормидонтовка  тахсан  икки  оҕоломмута.  Ол  саҕана  оннук  бачыым  баар  этэ.  Ол  туоҺута  элбэх  грамоталар,  хайҕал  суруктар,  бэлиэлэр, ВДНХ-ҕа  бара  сылдьыбыта  туоҺу  буолаллар. Күтүөбүт  Михаил мнханизатор  идэлээх,  60-с  сыллар  кэмнэригэр  Тэҥкэҕэ  биригэдьиирдии  сылдьыбыта.  Ирина  1997 с.  суох  буолбута.

Сафоновтар  саамай  кыра  кыыстара  Сафонова (Федорова) Евдокия  Николаевна  1935  сыллаах  төрүөх. Кэлин  олох  көнөн,  Дуня 10-с  кылааҺы бүтэрэн, колхозка 3 сыл  үлэлээн  баран.  Иркутскайдааҕы  омук  тылын пединституутун  бүтэрэн  пенсияҕа  тахсыар  дылы  учууталлаабыта. Институутка  үөрэнэ  сылдьан  Мэҥэ  Хаҥаластан  төрүттээх  авиационнайга  үөрэнэ  сылдьар  Степан  Петрович  Федоровтыын  ыал  буолан  уоллаах,  кыыс  оҕолонон,  сиэннэнэн,  хос  сиэннэнэн  баран  орто  дойду  олоҕуттан  барбыта. Кини  олоҕун  туҺунан  сыалай  кинигэни  да  суруйуохха  сөп. Аҕабыт  сэрии саҕана  18-н  туолбут  буолан  бастакы  ыҥырыкка  барыахтааҕын  туберкулез  буолан  сыыллыбыт. Аччык  дьыллар  саҕана  бултаан,  балыктаан  дьонун-  сэргэтин  аҺатан-сиэтэн,  колхоз  кытаанах  үлэтигэр  эриллэн  кыайыыны  уҺансыбыта. Үйэтин  тухары  колхоз,  совхоз  үтүө  суобастаахтык  үлэлээн, Сталин мөссүөнэ  мэдээллээх,  тыыл  бэтэрээнэ  буолбута. Кадровай  булчут буолан,  бостууктаан,  сылгыһыттаан,  звеноводтаан,  биригэдьиирдээн,  кладовщиктаан,  пенсияҕа  тахсан  баран  кочегаардаан,  техникаҕа  эрэ  сыстыбатаҕа. Аҕабыт  бу  саҥа  олоҕу  үчүгэй  олох  кэллэ,  эдэр  буолбут  киһи

Баар  ини  диир  буолара. Барыта  көҥүл  диэн  сөбүлүүрэ.  Хомойоро  диэн  совхоз  ыһылларыгар  туох  да  дуоннаахха  тииспэтибит  дэһэллэрэ,  үөлээннээхтэрин  кытта  ырытар  ырытыылара  ол  буолара. Аҕабыт  2011 сыллаахха  88  сааһыгар  үктэнэн  баран  бу  дойду  олоҕуттан  бараахтаабыта. Хата  ыар  олоххо  оҕо,  эдэр  сааһа ааспыт  диэтэххэ  этэҥҥэ  олорон, үйэтэ уһаан  кырдьар  сааһыгар  элбэх  ыччаттанан,  чиэс – бочуот  бөҕө  буолбута. Аньыыта – харата  суох  киһини  Айыыһыттара  арчылаатахтара.

         Эһэбит  Ньукулайы  кытта  бииргэ  төрөөбүт  кырдьаҕас  эдьийбит  Гуринова (Петрова) Дария  Кирилловна  кэргэнэ  Гуринов  Егор  Афанасьевич сэриигэ  сылдьан  этэҥҥэ  эргиллэн  кэлбит. Сэрии  ыар  дьалхаана  биир  да  ыалы  тумнубатах  буолуохтаах.  Сэрии  саҕана  колхозка  оҕо,  дьахтар,  оҕонньоттор  хааланнар  аччык  аас – туор  сылдьаннар  үлүгэрдээх  кытаанах үлэни  үлэлээн,  тоҥон – хатан   кыайыыны  уһансыбыттара.  Эдьийбит  Дарья  сэрии  саҕана  кыһынын  үрэххэ  от  тиэйиитигэр  сылдьыбыт. Үлэни – хамнаһы кыайа  тутар  дьахтар  этэ  дииллэрэ  кырдьаҕастар.  Ол  саҕана  бастакы  оҕото  олорор  оҕо,  от  тиэйэр  дьахталлар, Киристипиэн  кыргыттара  диир  буолара, таһырдьаттан  киирэн  ыт  үтүлүгүнэн  дьээбэрэн  сирэйигэр  анньыбытыгар, оҕо  эрэйдээх  куттанан  сонно  сүрэҕэ  хайдан  өлбүт  этэ.

  Эбэбит  ол  саҕана  4-х  дуу  5-х  дуу  саастаах  уол  оҕото  быһахха  түһэн өлбүт. Оҕолор  бэйэлэрэ  эрэ олороннор.  Эбэбит  эрэйдээх  ол  кэнниттэн  өмүрэх  буолан  хаалбыт.  Уопсайынан  мин  кыра  эрдэхпинэ  өмүрэх  эмээхситтэр  бааллар  этэ.  Олох  эҥин  араас  быһылааннарыгар  түбэһэн  эрэйдээхтэр,  оннук  турукка  киирдэхтэрэ.

 Ийэбит  Тихонова  Мария  Ивановна  1926 с.  Тойбохой  нэһилиэгэр Чүбэчээн  түбэтигэр  төрөөбүт.  Ийэбит  ийэтэ  сураҕа  Тэҥкэттэн  төрүттээх  дииллэр  этэ.  Ийэбит  бэйэтэ  урукку  олоҕун  кэпсээбэтэ. Эмиэ  ол  ыар  кэмнэрин  ахтыан  баҕарбата  буолуо. Бииргэ  төрөөбүттэрэ  сэрии  иннинэ  түөртэр  эбит. Икки  убайдара  сэрии  толоонугар  баран  өлбүттэр. Эдьийэ  Варвара аччык  дьыл  кэмигэр  тууска (Кэмпэндээйигэ)  мас  кэрдиитигэр  сылдьан  өлбүт. Ийэбит  аҕатынаан  эрэ  тыыннаах   хаалан  Тойбохойдоругар  эргиллибиттэр.  Оскуолаҕа  1  кылааска  эрэ  үөрэммит. Ферма  кытаанах  үлэтигэр  кыра  эрдэҕиттэн  эриллэн,  сааһырыар  дылы фермаҕа  үлэлээбитэ.  Ийэбит  үлэлиирин  тухары  кэккэ  ситиһиилэрдээҕин  туоһута  элбэх  грамоталар,  хайҕал  суруктар,  социалистическай  куоталаһыы  кыайыылаҕа,  коммунистическай  үлэ  ударнига,  пятилетка  гвардееһа  диэн  бэлиэлэрэ  кэрэһэлииллэр. 1968 с. ВДНХ путевка  туттараннар  биһиги  дойдубут  тэбэр  сүрэҕэр Улуу Москва  куораты  көрөн,  күүлэйдээн  кэлбитэ. Уопсайынан   коммунистическай  партия  салайарын  саҕана,  ол  эбэтэр  Советскай  былаас  эмиэ  да  үчүгэй,  эмиэ  да мөкү  өрүттэрдээх  эбит,  билигин  санаатахха.

 Ийэбит  7  оҕону  төрөтөн,  иитэлээн,  атахпытыгар  туруортаан,  элбэх  сиэни  харайсан,  «Материнская  слава» 1,2,3  степеннара  мэтээллэрдээҕин  сэргэ  Сталин  төбөтө  мэтээллээх. Онон  тыыл  бэтэрээнэ  этэ.  Сэрии  буолбатаҕа  буоллар  ийэбит  убайдара,  эдьийэ  сэрии  сиэртибэтэ  буолбакка эйэлээх  олоххо  олорон  ыччат  бөҕөнү  тэнитэн,  үлэ – хамнас  бөҕөнү  үлэлиэхтэрэ  хааллаҕа.  Улахан  убайа  Тихонов  Роман  Иванович  Тойбохойго  1917 с. Төрүөх.  «Красный  Май»  колхозка  бэрэссэдээтэллии  сылдьан  1941 с.  Балаҕан  ыйыгар  ыҥырыллан  барбыт.  1943  сыллаахха  муус  устар  11  күнүгэр  сэрии  толоонугар  охтубут.  Ленинградскай  уобаласка  Минскэй  оройуонугар Вороково  дэриэбинэҕэ  көмүллэ  сытар.  Сэриигэ  барыан  аҕай  иннинэ  ыал  буолан  биир  кыыс  оҕо  хаалларбыт. Вера  диэн.  Кыра  эрдэхпитинэ  кэлэ  сылдьар  этэ.  Хомойуох  иһин  ыччат  хаалбатах.  Ийэбит  кыра  убайа  Тихонов  Николай  Иванович  1921 с.  Төрөөбүт. Эмиэ  «Красный  Май»  колхозка  үлэлии  сылдьан  1942  сыллаахха  бэс  ыйыгар  ыҥырыллан  барбыт.  Ыал  буолбакка  сылдьан  барбыт.  19 №-х  хайыһар  биригээдэтигэр  сулууспалаабыт.  Ол  аата  Улуу  Ильмень  күөлгэ  сэриилэспит  буолуон  сеп. Сураҕа  суох  сүппүтэ  диир  буолара  ийэбит.  «Память»  кинигэҕэ  суруллубутунан  1945 сыллаахха  муус  устар  ыйга  өлбүт. Ханна  көмүллүбүтэ биллибэт.  Ийэбит  урукку  олоҕун  санаатаҕына  наһаа  хараастара.  Ол  иһин наһаа  токкоолоспот  этибит. Ийэбит  ыал  буолан  баран  фамилиятын  уларыппатах. Тихоновтартан  соҕотохпун  диэн.  Аан  дойдуну  аймаабыт  алдьархайдаах  сэрии  хас  биирдии  ыалы,  биһиги  Тэҥкэбитин  тумнубатаҕа. Ол  курдук  биһиги  эһэлэрбит,  эбээлэрбит,  аҕаларбыт,  ийэлэрбит,  убайдарбыт,  эдьийдэрбит,  аҕа  саастаах  биир  дойдулаахтарбыт  бэйэлэрин  олохторугар  ол  ыар  кэмнэри  ахтыахтарын,  саныахтарын,  кэпсиэхтэрин,  ол баарбыт  олохторун  ыар  кэрдиис  кэмнэрэ  буолан  биһиги  көлүөнэ  ситэтэ  суох  өйдөбүнньүк  буолан  хааллаҕа.

                             Ахтыыны  суруйда  аймахтар  ааттарыттан
                                                   София  Ивановна  Кириллина.
                                                                             09.02.2020сыл.