Тыыл, үлэ ветераннара

Мария Капитоновна, Эдуард Гаврильевич ПЕТРОВТАР тустарынан

уоллара, I-кы кылаастаах байыаннай летчик-инженер,

саппаас майора Петров Александр Эдуардович, 2015 с. муус устар:

Ийэм сурукка киирбитинэн 1929 с. төрөөбүтэ, пенсияҕа тахсарыгар «икки сыл сүүттэрдим” диир буолара. Онон дьиҥнээх төрөөбүт сыла 1927 с. буолуо. 4 кылаас үөрэхтээх, оччотооҕу дьон былыргы латинскай алфавитынан үөрэнэллэр эбит. Армияҕа сырыттахпына миэхэ сурук суруйар этэ. Ону сатаан аахпакка, хайдах-хайдах буукубаларынан суруйар диэммин сөҕөр этим. Ийэм сүрдээх сытыы, кыайыгас-хотугас, кыанар баҕайы этэ. Киирэпкэ олордохпутуна биирдэ Уйбаан биэлсэр кэллэ, оскуолаҕа киирэ илик быһылаах этим, туох эрэ укуолун биэрэ кэлбит эбит. Ойон таҕыстым да куоттум. Ийэм сырсан өрүс үрдүгэр тутан ылла уонна хаһыытаппытынан укуоллаан кэбистилэр. Мин быраатым Аркадийдыын наһаа тапсар этибит. Ийэм миигин бэһис кылааска үөрэниэхпэр диэри сүүрэн олох тулуппат этэ. Кыра эрдэхпиттэн үлэҕэ үөрэппитэ. Манаан туран таҥаспын сууйтарар этэ, кирдээх буоллаҕына хос сууйтарар. Дөрүн-дөрүн алаадьы буһаттарара. Онон мэлдьи илдьэ сылдьаллар этэ. Үһүс кылааһы бүтэрбитим кэннэ ийэм от мунньуутугар илдьэ сылдьара, бэһис кылааһы бүтэрэн баран колхоз звенотугар сайын оттоһоммун 45 солк. хамнастаммытым. Оччолорго биһиэхэ кутургуйа тахсан сордуур этэ, олорор сирбитигэр балыыһа, биэлсэр эгин диэн суох этэ. Аһырда да ийэбит кыбыйан олорон сарылаппытынан ыган кэбиһэр этэ. Син түргэнник үтүөрэн хаалар буолара. Быраатым биһикки олох баппаппыт быһыылаах этэ, аҕабыт туоһапкатынан сыал ытан көрөрбүт, дьиэ иһигэр аҕабыт саатын эһэн кэбиһэбит, дьиэ сарайын үрдүттэн ыстанан онтубутун-мантыбытын да өлөрөрбүт. - дьалхааммыт элбэх буоллаҕа. Колхоз олоҕо хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри үлэлээн тахсаллар этэ. Кыһалҕаттан ардыгар иккиэммитин остуол атаҕар баайан кэбиһэн баран үлэлии бараллара, дөрүн-дөрүн таһыллан да ыларбыт, талахпыт истиэнэҕэ анньыллан турар буолара. Сайыны быһа оттоон тахсаллар этэ, үксэ илиинэн үлэ. Ийэм бугуллара сүрдээх улахан буолаллара, тэпсэ-тэпсэ, батты-баттыы тэллэҕин олус кичэйэн оҥорор буолара. Кини 25-30 бугулуттан 1 тонна от тахсар этэ.

Колхоз үлэтигэр оҕо эрдэҕиттэн эриллэн, тиийиммэт-түгэммэт, аччык сыллары ааһан, алта оҕону көрөн-харайан, аһатан-сиэтэн, дьиэни-уоту бэрийэн аны санаатахха сүрдээх кытаанах олоҕу олорон ааспыт эбит ийэбит барахсан! Аҕабыт эрдэ олохтон туораан түөрт оҕону аһатан-таҥыннаран атахтарыгар туруортаабыта. Мин байыаннай летчик үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан каникулбар кэллим да, дьиэбин бүтүннүү сууйан, бырааттырым, балтым таҥастарын сууйан, өтүүктээн барар этим. Саас кэллэхпинэ оттук маһын бэлэмнэһэн, сайын кэллэхпинэ отун оттоһон барарым. Ыарытыйар да буолбут этэ. Үөрэхпин бүтэрэн баран Арҕаа Украинаҕа сулууспалыы сылдьан кэргэннэниэхпэр диэри дьоммор харчы ыытар этим. Биир сайын кэлэн отун оттоһон баран дьоннору кытта тугунуокка муҥхалыы бардым. Түүн 2 чаас диэки моторнай лодканан кэллибит, биэрэккэ тахсыбыппыт ийэбит биэрэк үрдүгэр олорор эбит «Хайа тоҕо утуйбакка олороҕун» диэтим, ону «Эээ, уум кэлбэт» диэтэ. Ол миигин, үлэһит киһини, күүтэн олороохтоотоҕо!!! Ийэ барахсан диэн оннук буолар! 1991 с. ийэбит барахсан ыалдьан күн сириттэн барбыта. Похоронатыгар мин Монголияҕа сулууспалыы сылдьан кэлэн барбытым.

Аҕам Петров Эдуард Гаврильевич 1928 с. төрөөбүт, 7 кылаас үөрэхтээх. Үөрэҕэр сүрдээх үчүгэй эбит, учуутала Георгий Петрович Васильев инньэ диэбитин бэйэм истибитим. Оскуоланы бүтэриэҕиттэн колхозка сылгыһытынан үлэлээбит, миигин кыра эрдэхпиттэн илдьэ сылдьан үлэҕэ үөрэппит: сыарҕалаах атынан от тиэйэрбит, ойууртан мас мастаан киирэрбит, саас сылгы аһатарбыт. Бэйэтэ сүрдээх холку баҕайы майгылаах этэ, хаһан да киниттэн мөҥүллэрбин өйдөөбөппүн, арай биирдэ мас мастаан баран эрбиибин сүтэрэн кэбиһэн охсуллубутум! Онтубун көрдөөн син булбутум, кэлин өйдөөтөххө эрбии диэн оччолорого наадалаах баай буоллаҕа дии. Бэйэтэ сылгыһыт эрээри, миигин сылгыга олох сыһыарбатаҕа, дьоҥҥо бу уолум булгу үөрэхтээх буолуоҕа диирин наһаа өйдүүбүн, арай бырааппын Аркадийы акка үчүгэйдик уһуйбута. Аркадий төрдүс кылааһы бүтэриэҕиттэн ат сүүрдэр күрэхтэһиилэргэ кыттар буолбута. Ат айааһыыллара диэн биир туһунан улахан спектакль буолара. Сүрдээх мөхсөр да аттары айааһыыллар эбит этэ. Аҕам олох ыҥыыртан түспэт этэ. Сыарҕаҕа айааһыылларыгар биһигини олордон илдьэ барара. Биир хара атыыр баар этэ. Дьэ сүрдээх сылгы этэ, ол атыыры аҕам ыһыахтарга сүүрдэрэ, оччолого оройуоҥҥа иннин биэрбэтэх сылгы дииллэрэ. Күрэхтэһиигэ бастаан түһэригэр хаппыт буору тоҕо түһэн барарын наһаа өйдүүбүн. Ол хара атыыры аҕам сүүрдэрин туһунан норуот уоһун номоҕор баар. 1963 с. балтым Роза төрөөбүтүгэр аҕам миэхэ «Урал» велосипед, 20 калибрдаах икки айахтаах сааны атыылаһан биэрбитэ. Онон балтым төрөөбүтэ миэхэ наһаа улахан событие буолбута. Велосипедпыт 7 км сиртэн бырааппыныын хааман үөрэнэр дьоҥҥо улахан туһалаах көлө буолбута. Ат косилката үөдүйбүтүн кэннэ аҕам бастакы от оҕустарааччылартан биирдэстэрэ буолуо. Нууччалыы үчүгэйдик суруйар, саҥарар этэ, сүрдээх үчүгэй буочардааҕа. Сылгыны сатаан өҥнүүрүн билигин да сөҕөбүн. Биһиги баттахпытын кырыйан баран аны бэйэтин баттаҕар сиэркилэ уурунан олорон эмиэ кырынар этэ. Хайдах киниэнэ сатанара эбитэ буолла, киһи да сөҕөр! Атынан куобахтыы сылдьарбытын наһаа өйдүүбүн. Мин кини кэннигэр акка олорон утуктуу иһэбин. Онтон ат тохтуур. Аҕам туоһапкатын ылан аллара кыҥаан баран ытар, атыттан түспэккэ куобаҕын ылан баран куулга уган кэбиһэр этэ. Биирдэ кыһын мастыы таҕыстыбыт, маспытын суулларан баран эрбээтибит, онтон чэйдээри гыммыппыт испиискэбит суох эбит. Аҕам мин чылыгырыайкам тэллэҕин быһаҕынан хайа сотто, баататын ороон таһаарда, 16 калибрдаах биир уостаах саатын ботуруонун дарабыынньатын сүөкээтэ уонна аҥардас буораҕынан били баатаны ытан уот ыллыбыт. Чэй өрүннүбүт. Аҕам 1979 с. күһүн эдэр сааһыгар олохтон барбыта.

Мин үөрэхтээх киһи буоларбар ийэлээх аҕам улахан оруолу оонньообуттара. Летчик үөрэҕэр киирдим диэн биллэрбиппэр аҕам үөрэн 200 солк харчыны ыыппыта, онтубун сылы быһа туттубутум. Үөрэхпин кыһыл дипломунан бүтэрэн параднай формабын кэтэн кэлбиппэр ийэм үөрбүтэ аҕай! Дьиэбитигэр табаарыстарбын ыҥыран бэлиэтээбиппит.

Онон үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, халлааҥҥа ыттан атын омуктары кытта алтыһан, Советскай Союз араас муннуктарыгар сулууспалаан, сэриигэ кыттан ийэлээх, аҕам ыра санааларын толордум дии саныыбын.