Тыыл, үлэ ветерана

Матрена Алексеевна УАРОВА

туһунан улахан кыыһаУарова Галина Дмитриевна:

Күндүттэн күндү, күҥҥэ тэҥнээх күн киһибит – биһиги туспутугар кыһаллыбыт, санаарҕаабыт, ситиһиибититтэн үөрбүт, солбуллубат соҕотох киһибит – Ийэбит.

Ийэбит Бүгүйэххэ 1928 с. Нарбыкова Агафья, Нарбыков Өлөксөй диэн элбэх оҕолоох ыалга төрөөбүт. Төрөөбүтэ үс хоммутун кэннэ аҕатын убайа Уаров Алексей Дмитриевич кэргэнэ Вера диэн оҕо турбат ыала иитэ ылбыттар. Бу дьон ийэбит төрүөн инниттэн эрдэ үлэһэн-үлэһэн иитиэх кыыс оҕолонон толору дьолломмуттара. ийэбитин ылбыттарын кэнниттэн оҕо сыта иҥэн кинилэр сотору утуу-субуу икки уол оҕолоноллор. Уаровтар ийэбитин бэйэлэрин төрөппүт уолаттарыттан туох да итэҕэһэ суох ачаалатан, маанылаан ииппиттэрэ.

Ийэбит оҕо сааһа Бүгүйэххэ, Саҥа күөлгэ ааспыта. Ол эрээри төрөппүттэрэ утуу-субуу өлөннөр, таптал тулааһыннаах далбар олохторо бүтэн, икки кыра быраатын сиэппитинэн тулаайах хаалбыттара. Саха дьоно былыр-былыргаттан аймахтара өллөҕүнэ оҕолорун муннаран кэбиспэккэ, бэйэлэригэр ылан иитэр-үөрэтэр үгэстээхтэр. Ол сиэринэн ийэбитин уонна кыра бырааттарын аҕаларын бииргэ төрөөбүт убайа Уаров Николай Дмитриевич (Сынтай) иитэ ылбыт.Инньэ гынан ийэбит баара эрэ аҕыс саастааҕар төрөппүттэрин сүтэрэн, ийэ-аҕа тапталын ситэ билбэккэ, ойор-тэбэр оҕо саас оонньуутун ситэ оонньообокко икки кыра быраатын көрөр-харайар, киһи гынар эппиэтинэскэ хаалбыта. Оччотооҕу оҕо сиэринэн иитиллибит дьонун кытта кыра эрдэҕиттэн от оттоһон, сүөһү көрсөн, дьиэни бэрийсэн күн солото суох сылдьан, оскуолаҕа кыайан үөрэммэккэ хаалбыта.

Сэрии саҕаланыытыгар кини 13 саастааҕа, ол эрэн кыһаллыгас, түргэн туттуулаах кыыс буолан үлэһитинэн дьоҥҥо сирдэрбэт этэ. Муор-туор таҥастаах, эбиитин аччык аҥардаах, аас-туор олох кыһалҕатын толору билэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан да буоллар, бырааттарын көрөн-харайан ыарахан кэмнэри тыыннаах туораабыттара.

Сэрии кэнниттэн Кыһыл Баһыыка, Жданов колхозтарга үүт тутааччынан өр сылларга үлэлээбитэ. Үлэтигэр кыһаллыгас, ыраас туттуулаах буолан куруук хайҕанара. Председателэ да, биригэдьиирэ да “Муоча үүтэ, арыыта ыраас” диэн сыаналыыллара. Дэлэҕэ да дьон кинини “ыраас Муоча” “Лааппы Муочата”, “Сааба Муочата” диэн таптаан ааттыыллара.

18 сааһын туолаат, ийэбит икки быраатын, биир ыанар ынаҕын илдьэ туһунан барбыттара. Бэйэлэрэ дьиэлэрин-уоттарын бэрийэн, эйэ-дэмнээхтик олорбуттара. Бэйэтэ үөрэҕэ суох хаалбыт буолан, бырааттарын үөрэттэрэр ыра санаалааҕа. Онон уолаттар иккиэн сотору Сунтаарга үөрэнэ киирбиттэрэ. Ийэбит үлэлии-үлэлии кинилэргэ ас-таҥас ыытан көмөлөһө олорбут. Уолаттар 7 кылааһы бүтэрэн, бэйэлэрэ ыал-күүс буолбуттара. Улахан уол Уаров Александр Алексеевич Сунтаарга промкомбинакка үлэлии сылдьан ыарахан ыарыыттан эдэр сааһыгар өлбүтэ, киниттэн икки оҕо хаалбыта. Иккис уол Уаров Николай Алексеевич Ньурбаҕа олорбута, сэттэ оҕолонон баран, ыалдьан өлбүтэ. Тыыннаахтарыгар уолаттар киһи-хара гыммыт, көрбүт-харайбыт улахан эдьиийдэрин аһара убаастыыллара, кини тылыттан тахсыбат, куруук сүбэлэтэ-амалата сылдьар этилэр. Бу дьон оҕолоро билигин бары ыаллар.

Ийэбит бэйэтэ хаалан үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьан бастаан уолун Юрийы, онтон миигин төрөтөр, ийэ буолуу дьолун билэр, соҕотох буолан ас тиийбэтин, кыаммат кыһалҕатын барытын билэр. Ол да буоллар санаатын түһэрбэт, күүһэ тиийэринэн үтүө суобастаахтык үлэлээн дьон тэҥэ олорон 1959 с. Семенов Дмитрий Захарович диэн огдообо, 20 сыл аҕа киһиэхэ кэргэн тахсан ыал буолар. Дьэ мантан ыла кини нус-хас олоҕо саҕаланар. Аҕабыт урукку кэргэнигэр оҕото суох киһи буолан биһигини бастакыттан бэйэтин төрөппүт оҕолорун курдук көрөн олорон сотору бырааппыт Афоня, балыстарбыт Валя, Марианна кэлэллэр. Онон биэс оҕолоох ньир-бааччы олохтоох дьоһун-мааны ыал буолаллар. Үс оҕону бэлэхтээбит, аҕа дьолун биллэрбит киһитин, ийэбитин, аҕабыт үҥэр таҥара оҥостон, атаахтатан, дьоллоохтук олорбуттара, биһиги туспутугар куруук кыһаллаллара, туох кыалларын барытын оҥоро сатыыллара. Кыра хамнастарыгар хаайтарбакка ас-таҥас үчүгэйин, велосипед, мотоцикл, проигрыватель, гитара курдук сыаналаах маллары биһигини сайынныннар диэн атыылаһан биэрбиттэрэ. Биһиги оҕо сааспыт тапталга бигэнэн, сылаас илиигэ ааспыта.

Ийэбит маҕаһыыҥҥа остуорастыы киирбитин кэннэ киниэхэ дьиэ сууйсан көмөлөһөрбүт. Бу үлэтигэр ийэбит пенсияҕа тахсыар диэри 25 сыл эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Чиэһинэйинэн, кыһаллыгаһынан, ырааһынан куруук хайҕанара. кини сыралаах үлэтэ элбэх бочуотунай грамотанан, В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылынан үбүлүөйдээх мэтээлинэн бэлиэтэммитэ, коммунитсическай үлэ ударнига буолбута.

Биһиги дьоммут аһара ыалдьытымсах этилэр. Киирбит киһини үөрэ- көтө көрсөн, иитии чэйинэн, арыылаах алаадьынан маанылыыллара. Ол иһин биһиэхэ куруук сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо баар буолара.

Ийэлээх аҕабыт бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһан, дьоллоохтук, эйэлээхтик олорбуттара. Аҕабыт өлөрүгэр биһиги өссө кыра этибит, убайбыт Юрий эрэ үлэһит этэ. Ийэбит биһигини тулаайахсыппакка барыбытын итии тапталынан, сылаас көрүүтүнэн угуттаан улаатыннартаабыта. Төрөппүттэрбит сүрэхтэрин баҕатын, ыра санааларын толорон биһиги үөрэнэн, идэ ылан бары үлэһит буолан, дьиэ-уот тэринэн ньир-бааччы олоробут. Ийэбит биэс сиэнэ төрөөбүтүн баттаһан, харайсан, сиэн минньигэс сытын билэн барбыта. Олус оҕомсоҕо, эйэҕэс эбэлэрэ сиэннэрин туһугар тугу да кэрэйбэт этэ. Хара өлүөр диэри биһигини такайа, сүбэлии-амалыы, таҥаспытын-саппытын бэрийэ олорбута. Сунтаарга олорор киһиэхэ, миэхэ, кини сарсыарда “Хайа, хайдах хоннугут?оҕоҥ хайдаҕый?» диэн ыйыппытынан, киэһэ “Тугу гына олороҕут, туох сонуннанныгыт? ” диэбитинэн күҥҥэ хаста да телефоннуура, сиэнин туһунан ыйытара, сотору-сотору кэһии, алаадьы астаан ыыта турара. Ийэбит биһигини аһыныгас, амарах, бэйэ-бэйэбитин өйөнсөр, өйдөһөр гына иитэлээбитэ. Киирбит киһини хайаан да чэйдэтэн, кэпсэтэн таһаарарга, сиэри-туому тутуһарга, дьон сиэринэн, дьону кытта олорорго үөрэппитэ.

Биһиги ийэбит дьон олоҕун, майгытын хаһан да сиилээбэт, ону кэпсэл оҥостубат этэ. Киһини үчүгэй эрэ хаачыстыбатынан көрөрө уонна биһигини ол курдук иитэрэ. Ийэбитин батан кыргыттар бары асчыппыт, таҥаспытын боччунабыт, дьиэни-уоту ыраастык-чэбэрдик тутабыт. Бу сиргэ олорорбут тухары төрөппүттэрбит сырдык мөссүөннэрэ, итии тапталлара, сылаас сыһыаннара биһиги сүрэхпитигэр тыыннаах буолуохтара, сиэннэрбитигэр, кэнчээри ыччаппытыгар кэпсэл буолан үйэлэргэ сылдьыахтара.