Арьян Дмитриевич МАТРОСОВ

тыыл, үлэ бэтэрээнэ

 Мария Афанасьевна МАТРОСОВА
тыыл, үлэ бэтэрээнэ

Ийэлээх аҕам туһунан истиҥник 

Демьяннаах, Роман Александр Николаевичтыын

Балаһыанньа ханна баҕарар олус  кытаанаҕа. Ийэтэ өлбүт кыра Өлөксөөндүр уолу Петров Сэмэн (Лахарай) акка олордон Тойбохой детдомугар илдьэн быыһаабыт. Ол ытык кырдьаҕас Сунтаарга көһөн олордоҕуна убайбыт Өлөксөөндүр детдомунан, армиянан, Москваҕа үөрэнэ сылдьан кэлэн анаан көрсөн, махтанан ааспытыттан наһаа үөрбүтүн, уйадыйбытын Сэмэн кыыһа Матрена Семеновна астынан кэпсээбитэ. "Үчүгэйи оҥорбуппун өйдүүр, саныыр, дьоһуннаах үтүө-мааны, үөрэхтээх киһи буолбут”, - диэн олус үөрбүт, алгыы хаалбыт. Ол курдук оҕонньор алгыһынан Александр Николаевич Якутмебельга главнай инженердээн, элбэх үтүө ыччаттарданан, сиэннэрдэнэн, Дьокуускайга олохсуйан, үгүс Матросовтары тэнитэн дьоллоохтук, дьоһуннаахтык олорон былырыын 83 сааһыгар бу Орто дойдуттан бараахтаабыта. Биһиги аймах бастакы үрдүк үөрэхтээх, олоххо дьулуурдаах, сыалын-соругун толорбут убайбытынан бары киэн туттабыт. Кини оҕолорунаан сибээспитин быспаппыт.

Эдэр ыаллар Алексей, Анастасия Матросовтары кытта.

Биһиги төрөөбүт, улааппыт дьиэбит өрүс үрдүгэр турара. Чугастыы Алексей Николаевич, онтон эмиэ ырааҕа суох Акулина Николаевна тэлгэһэлэрэ бааллар. Онон биһиги дьоммут чугас ыаллыы олохсуйбуттарыттан сылыктаатахха, өйөһөн-убаһан, өйдөһөн иллээхтик олорбуттар. Аҕабыт оҕонньор тыаҕа таҕыстаҕына сорсуннаах булчут, күөлгэ, өрүскэ киирдэҕинэ балыксыт бэрдэ этэ. Онон оччотооҕу тулаайах оҕолор онтон элбэхтик тииһиммит буолуохтаахтар. Өлөксөөндүр армияҕа сылдьан түспүт хаартыската дьиэҕэ киирээт бастыҥ сиргэ араамалаах хаартыскалар быыстарыгар турара. Онон сибээһин быспатах эбит. Дойдутугар кэллэҕинэ убайыгар, эдьиийигэр, биһиэхэ солбуһан хонуктуура, кэһиилэнэрэ, сэһэн-сэппэн буолан өр олороллоро, ону мин оҕо буолан болҕойон истибэтим. Убайым Арьян булдун аһын, балыгын, саҥаһым Маарыйа минньигэс аһын-үөлүн, суоратын-кымыһын олус аҕынным диэн ачаалыыр, дьоммун үөрдэр этэ. Өкүлүүннээх Өлүөскэ Тэҥкэттэн тэйбэккэ ыал буолан элбэх оҕону төрөтөн бу олоххо суолларын-иистэрин, дьоллорун булбуттара, Матросовтары, Степановтары тэниппиттэрэ. Онон сэриигэ сураҕа суох сүппүт Николай Дмитриевич Матросов аатын ааттатар, олоҕун салҕыыр кэнчээри ыччаттара элбээтилэр, утум салҕанар.

Акулина Николаевна дьиэ кэргэнэ

Төрөппүттэрбэр мин саамай кыралара этим. 1953 сыллаахха төрөөбүтүм. Ийэм 50-гар чугаһаан, сааһыран да буолуо, миигин ыараханнык оҕоломмут. Тойбохойтон Яков Петрович диэн биэлсэри аҕам сыарҕалаах атынан сылгылыы барбыт кэмигэр ийэм ыксаан өйүн быыһыгар Татьяны Крюкованы ыҥыттарбыт. Ол киэҥ билиилээх, сайдыылаах, үөрэхтээх Таанньа эмээхсин баар буолан ийэм этэҥҥэ быыһаммыт. Үөрүүлэригэр дириҥ махталларыгар миэхэ кини аатын биэрээри гыммыттарыгар, ол өйдөөх, уһун толкуйдаах саха мааны хотуна: "Оҕоҕут улаатан баран кулаах Күрүүкэп ойоҕун аатын биэрбиккит”, - диэн сөбүлүө суоҕа диэн, атын ааты биэриҥ диэбит. Онон уҥуоргу Рыбачай бөһүөлэгин балыыһатын үлэһитэ нуучча кыыһа Валентина аатын биэрбиттэр. Кэлин ол түбэлтэни санаан кэпсэттэхтэринэ Таанньа эмээхсини урукку үтүөтүн-өҥөтүн хайаан да ахталлара. Баттыгаһа суохтарын, үлэлэппит дьонноругар үгүөрү төлөһөллөрүн, аччык ыарахан кэмнэргэ үгүс кыамматтарга көмөлөспүттэрин, Сэбиэскэй былааһы өрө турааһыҥҥа Тэҥкэ дьонун аймаабатахтарын махтаналлара, хайгыыллара. Онон ол кэмнээҕи эмээхситтэр миигин "очоҕос түгэҕэ, сыалыйа сыппааһына, сутуруо сууйааһына, эмсэх куурдааһына” диэн таптаан дьээбэлииллэриттэн аһара өһүргэнэрим. Сааһыран олордохпуна ол тыллар күндүтүйэн ахтыллаллар, эмээхситтэр үтүө сэбэрэлэрин өйдөөн кэлэбин, истиҥник ахтабын. Ол оннук ачаа оҕо сааһым саҕаламмыта. Оччолорго төрөппүттэрдээх, үс эдьиийдээх, икки убайдаах баай кыыс этим.

Сэрии айгыраппыт олоҕун чөлүгэр түһэрии күүрээннээх үлэтэ өссө да бара турара. Оччотооҕу колхоз үлэһиттэрэ бары күүстэрин харыстаммакка ким тугу сатыырынан, төһө кыайарынан, ханна дьаһайалларынан сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлииллэрэ. Билигин кэлэн кими даҕаны чорботон кэпсиэххин баҕарбаккын. Соннук бары хаалыылааҕа суох, сүрэҕэлдьээбэккэ, ис санааларыттан сэбиэскэй дойдубут, дьоммут-сэргэбит инники дьоллоох олохторун туһугар диэн биир санаанан күргүөмнээхтик үлэлииллэрэ. Кинилэр сыраларын-сылбаларын, күүстэрин-уохтарын, көлөһүннэрин тохпут үлэлэрин түмүктэринэн бары кэриэтэ Сталин төбөлөөх мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара. Ону оччотооҕу мэник-тэник оҕолор онон оонньообуппут, сүтэрбиппит хомолтолоох. Ол үлэлэрин билигин кэлэн тугунан кэмнэниэй? Шахтёр хостообут чоҕун, ыанньыксыт ыабыт үүтүн, сүөһү көрөөччү төлөһүтэн ылбыт этин ыйааһынын кэмниир курдук оччотооҕу үлэни кыайан кэмнээбэккин, учуоттаабаккын. Онон билигин кэлэн туох да сыыппаралары, көрдөрүүлэри хатайдаабаккын. Сүрэххинэн, эт өйгүнэн, дууһаҕынан оччотооҕу кэм дьонун дьиҥнээх геройдуу олохторун санаан долгуйаҕын, аһынаҕын, сүгүрүйэҕин.

Ол аччык, кыһынын тоҥор-хатар, сайынын сырылас куйааска буһар-хатар кэмнэри арай сэрии сылын оҕолоро бэйэлэрин эттэринэн-хааннарынан билбит Петрова Матрена Семеновна, Иванова Галина Гаврильевна, Федоров Спиридон Кириллович ахтыыларыгар суруллубуттара чахчы. Холобур, Матрена Семеновна мин дьонум туһунан маннык ахтар: "Урут илин олороллор этэ. Мин өрүс хаайыытыгар кинилэргэ олорон үөрэнэ сылдьыбытым. Үчүгэй майгылаахтар этэ. Арьян булчут этэ, куобах, балык буолунай. Ити сэрии бириэмэтигэр. Биһиги эһэбинэн уруубут. Кэлин бөһүөлэккэ дьиэ туттубуттара. Колхоз араас үлэтигэр үлэлииллэрэ. Маарыйа өлгөм астааҕа, биэ ыыра, үлэһиттэргэ кымыстыыра. Дьон сылдьар, элбэх хоноһолоох ыаллар этилэр. Оттоох, астаах ыалга аттаах, кыһалҕалаах дьоннор сөбүлээн хонор этилэр”.

Сэрии кыттыылааҕа Ильин Дьөгүөр кыыһа Таанньа өрүс уҥуортан сатыы сылдьан үөрэнэр эбит. "Онно аһаары, иттэн ааһаары биһиэхэ үөрэх кэнниттэн сылдьан ааһарым, Маарыйа барахсан тар хааһы, суорат сиэтэрэ олус да минньигэһиргэтэрим, тотон үөрэ-көтө дьиэлиирим”, - диэн истиҥник ахтан кэпсиир.

"Үс сыл армияҕа сулууспалаан кэлэн дьиэбэр ааһан истэхпинэ Маарыйа ыҥыран киллэрэн сүөгэйдээх суоратынан, кымыһынан ахтыбыт сахам аһынан күндүлээбитин өрүү өйдүүбүн”, - диирэ сэрии сылын оҕото Борокуоппай (Маппый уола).

Кымысчыт эбээ Маарыйа

Уопсайынан олус үгүс киһи ийэбэр махтаналларын истэр уонна өссө "бу кыыс ийэтин баппыт, эйэҕэс, ыалдьытымсах, дьон сөбүлээн сылдьар хаһаайката буолбуккун” диэтэхтэринэ ийэбинэн киэн туттарым, олус үөрэрим.

Кыра сырыттахпына кымыс үрдэ тэриллэрэ. Онно төбүрүөннээн төгүрүччү олорон кымыс иһэллэрэ. Ийэм мас уһаакка биэ ыан, кымыс оҥорбутун хайгыыллара, астыналлара. Биирдэ илин сылгы кыбыытыгар биэҕэ тобугун тэптэрэн Тойбоҕор ыһыаҕар барбатаҕыттан олус хомойбуттаах. Биэни ыаһын күҥҥэ хаста да буоларынан олус түбүктээҕэ. Үгүс сыраны-сылбаны эрэйэрэ. Онон даҕаны буолуо, аныгы дьон онон дьарыктамматтар.

Ийэм аҕабыт уонна улааппыт оҕолорун окко өйүөлэрин бэлэмниирэ, таҥаспытын тигэрэ. Хотоммутугар куурусса, сибиинньэ, ынах сүөһү толору буолара. Итини таһынан ийэм звено отчуттарыгар уһун боротомуоҥҥа сайыҥҥы кирпииччэ оһоххо килиэп буһарара. Ол барыта звеновод, биригэдьиир сорудаҕынан.

Оччотооҕу дьон үс биэрэстэлээх да ходуһаҕа хоно сытан оттууллара. Биир сайын аҕам үс оҕотунаан сытар балааккалара уокка былдьанан турардаах. Утуйар таҥастара, аҕам олус сөбүлээн сытар тыатааҕы тириитэ тэллэҕэ, саата былдьанан ороскуот бөҕө буолбута. Хоно сылдьыы отчуттар сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлиир, оттуур сэптэрин оҥостор, көлө аттарын сойутар кыһалҕаларыттан тахсара.

Сэрии бүппүтэ аҕыйах сыл буолан, олоҕу чөлүгэр түһэрии ыарахан кэмэ этэ. Мин оскуоланы бүтэрэн фермаҕа үлэлиир кэммэр аҕам төһө да сааһырдар оҕонньоттордуун моой оттууллара, кыһынын Оторууска сүөһү аһатыспыта. Күһүнүн өлөрүллүбүт сүөһү этин харабыллаабыта. Онон оччотооҕу кырдьаҕастар саҥа тэриллибит совхоз үлэтиттэн туора турбатахтара. Ол иннинэ өссө колхоз саҕана Никифоров Егор Евсеевич диэн аһара убаастанар биригэдьиир баара. Үлэни табыгастаахтык салайара, дьону тылыгар киллэрэн үлэлэтэрэ. Кини обургу киирэн колхоз бүппэт түбүктээх олоҕун кэпсээн, биэс тарбахтарын сараадытан, кыһалҕаларын ааҕан бардаҕына дьоно сөбүлэспиттэрин, өссө үлэҕэ тылламмыттарын билбэккэ да хаалаллара. Тахсан барбытын кэннэ аккаастанаары олорон хайдах "ээх” диэбиттэрин сөҕөн күлэллэрэ, киһилэрин хайгыыллара. Олус убаастанар салайааччынан өйдөөн хаалбыппын.

Үлэ быыһыгар аҕабыт кустуурун, балыктыырын олус сөбүлүүрэ. Байанайдаах этэ. Оччотооҕу илими кылынан оҥостоллоро. Командировкаҕа совхоз специалистара, уполномоченнайдара кэллэхтэринэ биһиэхэ сөбүлээн түһэллэрэ, хоноллоро. Ол курдук ветврач идэлээх Петр Николаевич Степанов зоотехник кэргэнинээн Елизавета Ксенофонтовналыын хонон-өрөөн сылдьааччылар. Петр Николаевич кэлин ыал буолан олордохпутуна: "Арьяннаах Маарыйа күөх лууктаах сибиинньэлэрин ыһаарытын минньигэс амтана айахпар билигин да баар курдук”, - диэн истиҥник ахтан-санаан ылааччы. 

Ийэлээх аҕам олохторун оҕолоро сиэрдээхтик, кинилэр баҕарбыттарын курдук, атын дьонтон итэҕэһэ суох олордубут, үлэлээтибит.

Ол курдук улахан уол Роман кэргэнэ Мария Евсеевналыын 7 оҕону төрөтөн, үгүс Матросовтары тэнитэн, дьоһуннаах олоҕу олордулар. Убайым колхозка, совхозка салайар аппаракка үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, кимтэн да, туохтан да иҥнибэккэ кэпсэтиини сатаан ыытарынан, сибээһи олохтуурунан ураты талааннаах этэ. Онон биһиги аймах уонна билэр да дьоно  ыксаллаах түгэннэрбитигэр үгүстүк көмөлөспүт үтүөтүн махтана саныыбын.

Иккис оҕо Ксения сөбүлүүр идэтинэн Тэҥкэ начальнай оскуолатыттан Сунтаар иккис нүөмэрдээх оскуолатыгар көһөн өр сыл ситиһиилээхтик учууталлаабыта. Виктор Гаврильевичтыын холбоһон, уоллаах кыыс оҕоломмуттара, сиэннэрдээхтэр. Оҕолор учуутал идэлээхтэр.

Эдьиийим Маайа кыратыттан ыарыһахтыҥы буолан үөрэхтэммэтэҕэ, тыа хаһаайыстыбатыгар, балыыһаҕа үлэлээн дьон хайҕалыгар сылдьыбыта. Эмиэ бэйэтин курдук үлэһит бэрдэ Иван Петровичка эдэригэр кэргэн тахсан үс кыыс оҕоломмуттара. Элбэх сиэннэрдээхтэр. Кыргыттар Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар олохсуйдулар.

Эдьиийим Клава эргиэн үөрэҕин бүтэрэн, уһуннук ситиһиилээхтик атыыһытынан үлэлээбитэ. Кэргэнэ Михаил Сергеевичтыын кыыстаах уол оҕоломмуттара. Олор тэнийэн, элбээн эрэллэр.

Мин үрдүбүнэн убайым Демьян Аллаҥа кыыһа Олимпиада Васильевналыын эмиэ эрдэ ыал буолан 4 оҕону төрөппүттэрэ. Оҕолоро Дьокуускай куораты булан үөрэхтэнэн, тэнийэн олороллор. Сиэннэрэ, хос сиэннэрэ кинилэр үтүө ааттарын ааттаталлар.

Ыал кырата - мин олоҕум аргыһынаан Григорийдыын 4 уолу төрөтөн, элбэх сиэннэнэн 45-с сылбытын дьоллоохтук олоробут.

Бары ыччаттарбыт эбэлээх эһэлэрин үтүө майгыларын, үлэни үрдүктүк туталларын, дьоҥҥо-сэргэҕэ сайаҕас сыһыаннарын холобур оҥостон, кинилэр сырдык ааттарын үйэтитэ турдуннар.

Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат!

Ахтыыны оҥордум Матросовтар кыра кыыстара Валентина

09.05.2021

Тэҥкэ