ПРОКОПЬЕВ Семен Афанасьевич

(1919-2011)

“Память”,5 том, с. 104

Наҕараадалара: “Аҕа дойду сэриитин 1-кы степеннээх, “Кыһыл Сулус» орденнар, икки «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин», кыайыы үбүлүөйдээх мэтээллэрэ. Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо.

Бордоҥ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэриигэ 1942 с. атырдьах ыйыгар ыҥырыллыбыта. Арҕааҥҥы фроҥҥа, Ильмень күөлгэ хорсуннук сэриилэспит. 1945 с. демобилизацияламмыт.

Аҕабынан аймаҕым, сэрии, үлэ, тыыл ветерана, «Аҕа дойду Улуу сэриитин», I степенэ, Германияны уонна Японияны кыайыы иһин, «Хорсунун иһин» мэтээллэрдээх Прокопьев Семен Афанасьевич (Сиилин) туһунан. Кини биһиги эбээбит Егорова Марфа Афанасьевна ийэтин эдьиийин уола эбит. Сиилин Бордоҥ нэһилиэгэр Курун Балаҕан түбэтигэр сиэниэ ыалга алтыс оҕоннон төрөөбүт. Үс саастааҕар аҕата Баһылай ыалдьан өлбүт. Ийэтэ Өлөксөөндүрэ иккиһин кэргэн тахсан өссө үс оҕону төрөппүт.

Прокопьевтар дьиэ кэргэттэрэ Сардаҥаттан сүүрбэччэ километр тэйиччи Тэҥкэ диэкки сытар Батас диэн сиргэ сүөһү көрөн олорбуттар. Кини оҕо сааһыттан оттоһон – мастаһан, бултаан – алтаан, сытыы – хотуу, куударалаах баттахтаах, кэрэ дьүһүннээх, бэйэтин лаппа кыанар киһи буола улааппыта.

Саха сирин боростуой уола бултуу – алтыы, үлэлии – хамсыы сырыттаҕынан 1941с ниэмэс сэриитэ дойдубутугар кыыллыы саба түспүтэ. Сиилин иккис хомуурга барбыта. Иркутскайтан Молотов куоракка ыыппыттар. Манна саллаат таҥаһын биэртэлээбиттэр. Биэс ыйга сэриилэһэргэ үөрэппиттэр. Онно сылдьан Сиилин биир мүлчүргэггээх түгэҥҥэ түбэһэ сылдьыбыт. Ол курдук үөрэнэ сырыттахтарынан таһыгар сыппыт биир нуучча уола күрээн хаалбыт уонна эбиитин Сиилин саппыкытын уоран илдьэ барбыт. Саллааты көрдөөһүн буолбут. Сиилин кыттыгастаах киһи курдук көрөн тутан ылан хаайбыттар. Сотору – сотору доппуруостууллар эбит. Сиилин «атыылаттара биэрбитиҥ буолуо» диэбиттэр. 4 хонон баран ол күрээбит уолу тутан аҕалбыттар. Ол уол: «Саппыкыны уоран ылбытым», - диэн билиммит. Онтон атын Сиилин ытылла сыспытым диэн кэпсиир. Күрээбит саллааты сарсыныгар строй иннигэр көрдөрөн туран ыыппыттар. Онтон дьэ уоттаах сириигэ ыыталаабыттар. Сиилин кыраҕатык ытарын билэннэр, бастааццыттан сэриилэһэн бүтүөр диэри пулеметчигынан сылдьыбыт. Ильмеҥҥэ сэрии туһунан С.С. Аржаков, А.А.Калашников, Е.П.Неймохов «Ильмень күөогэ - иэдээн» диэн кинигэлэригэр маннык диэн суруллубут: «1942с ыҥырыыга түбэспит саха саллааттара Молотовскай уобаласка (билигин Пермскэй) аҕалыллан, олортон 597 киһи 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр киллэриллэн хас да ыйдаах бэлэмнэнии үөрэҕин барбыттара. Онтон 19-с хайыһар биригээдэтигэр 1943с тохсунньу ый 10 күнүгэр фроҥҥа ыытыллыбыт. Олунньу 11 күнүгэр Новгородскай уобалас сиригэр тиийбиттэр. 19-с хайыһар биригээдэтэ 12-с стрелковай корпус састаабыгаркиллэриллибит. Онтон корпус 3-с, 19-с, 40-с нүөмэрдээх тус – туспа хайыһар биригээдэлэринэн ильмень күөл мууһунан быһа киирэн күөл соҕуруу кытыытын ылан, соҕуруулуу – илин туһаайыыннан Старай Руссаннан босхолооһуҥҥа кыттыахтааҕа.

Олунньу ый 22 күнүгэр 23 чааска маҥан халааттаах, хайыһардаах саллааттар мууска киирбиттэр. Сарсыарда 5 чаас саҕана, халлаан биллэр – биллибэт суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, 2-с батальон биэрэккэ тахсан Ретле дэриэбинэни атаакалаабыттара».

Ильмень күөллээҕи хаан тохтуулаах кыргыһыы кэнниттэн 19-с стрелковай туспа хайыһар биригээдэтин састаабыгар баар саха уолаттарын аҕыйах ордубут. Олор истэригэр мин эбэм таайа Прокопьев Семен Афанасьевич (Сиилин) баар.

Кини кэпсиир: «Хайыһардара өр барбата, алдьанан хааллылар. Быраҕаталаан баран салгыы сэриилэһэ баран иһэбит», - диир оҕонньор. ильмень күөлгэ кэлбиттэригэр «сарсыарда күөлүнэн сэриилэһэ бараҕыт», - диэн хамаанда кэлбит. Ол киирэн истэхтэринэ халлаан сырдыыта өстөөх сөмөлүөтү 5-тии буолан кэлэ-кэлэ ьуомбалыыллар. Күөл хара буоруна, бадараанынан көрбүт. Сөмөлүөт ытыалаһар бокуой биэрбэккэ буомбалыы – буомбалыы ааһар. Инньэ гынан күөлү туоруу сатыыр эрэ мөккүөр эбит. Киһи бөҕөтө бараммыт. Хайа снаряд кэлэг дьөлө түһүө биллибэт үлүгэр үөскээбит. Тыыннаах хаалбыт дьон Сиилиннээх мууска сууккаттан ордук быһа хам сытан сыппыттар. Сарсын түүнүгэр арай дьоннор төттөрү сүүрэллэрин көрбүт. Ону көрөн тураары гыммыта арай сүһүөҕэ хамсаабат гына тоҥмут, көһүйбүт эбит. Нэһиилэ хамсаан турбут уонна төннөр дьону батыһа тэбиммит. Биир нуучча уолун ситэн «Куда поехал?», - диэн ыйыппытын, «Туда»,- диэбит. Иккиэн тэҥҥэ дьон барбыт сирдэригэр тиийбиттэр. Дьон кулуһун оттубуттар, аһаабыттар, хоммуттар араанньы буолбут киһи бөҕөтө эбит. Арай биирдэ тэлиэгэҕэ билэр курдук киһитэ сытарын чугаһаан көрбүтэ биир дойдулааҕа Дьөгүөр Дьөгүөрэп эбит. Кини кэлин сэрииттэн эмиэ тыыннаах эргиллэн «Байыас Дьөгүөр» диэн аатынан дьоҥҥо – сэргэҕэ биллибит, түөрт үтүө - мааны уһулуччу өйдөөх дьоҥҥокүн сирин бэлэхтээн ааспыт киһи буолар. Дьэ Сиилин ол тэлиэгэҕэ сытар табаарыһын ыҥыран көрбүтэ истибэтэх. Тоҥоноххо таптарбыт курдук эбит, өйө суох сытар буолан биэрбит. Дьэ Сиилиннээҕи, төннүбүт дьону, штабка ыҥыран дэлби мөхпүттэр уонна хос, биэс уонча киһилээх этэрээт тэрийээт, күөллэринэн төттөрү ыыппыттар. Бу сырыыга хараҥаҕа баран күөллэрин этэҥҥэ туораабыттар Күөлү ааһан бөһүөлэк диэки дьэ ытыалаһыы бөҕөтө буолбут Бөһүөлэги өстөөх ылбыт этэ. Ону босхолуурга ый буолбуттар. Ньиэмэс бөҕөргөнүүтэ күүстээх. Киһи бөҕөтө өлбүт. Сиилиннээх этэрээттэриттэн 12 эрэ буолан тыыннаах хаалбыттар. Онно смена кэлиэр дылы сыппыттар. Сиилин онно эмиэ хорсун буолан тыыннаах хаалбыта саарбаҕа суох. Көмө кэлбитигэр эмиэ атын чааска түбэһэн сэриилэһэ, өстөөҕү үүрсэн баран испит.

Бастакы «За отвагу» мэтээлин ылбытын туһунан кини маннык кэпсиир. Арай 2 буолан караулга сыппыттар. Сиилин №2 нуучча киһитэ эбиттэр. Пулеметунан ииттэн бэлэм олорбут. Табаарыһа утуйан хаалбыт. Ол олорон көрдөҕүнэ, иннигэр маҥан дулҕалар хамсыыр курдуктар. Кичэйэн көрбүтэ – маҥан халааттаах немецтэр сыыллан иһэллэр эбит. Отучча киһи курдук эбит, Сиилин киһитин ойоҕоско анньан туруорбут. Онто дьону көрөөт «элэс» гыммыт. Бэйэтэ соҕотох хаалан ытыалаһан киирэн барбыт. Хас да немец өлбүт. Саа тыаһын истэн бэйэтин дьоно көмөҕө кэлбиттэр. Били тэҥҥэ караулга турбут киһитэ сүүрэн тиийэн тыллаабыт. Сиилин этэринэн киһитэ барбатаҕа да буоллар дьоно истэн кэлиэ эбиттэр. Хата ол киһи нуучча буолан өстөөхтөрү биллэрбитин иһин «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыт. Оттон сиилиҥҥэ «За отвагу» мэтээл биэрбиттэр. нууччалыы сатаан саҥарбат киһи тугу быһаарсыай.

Кини сэрииттэн төһө да уҥа илиитигэр икки тарбаҕа суох кэллэр колхуос, сопхуос үлэтигэр булчутунан үлэлээн оройуоҥҥа элбэх сыл «Оройуон чөмпүйүөн булчут» аатын сүгэттэлии сылдьыбыта. Кини аата – ахсаана биллибэт күндү түүлээҕин таһынан 40-тан тахса адьырҕаны күөн көрсөн өлөрбүт сүлү булчут буолар.

Кини чахчы дьоллоох киһи, кини кыра быраатын кыыһыгар Ульянаҕа 90 сааһыгар тиийэ хардарыта көмөлөсүһэн, атаахтаан кэриэтэ олорор. Улята көрүүтэ – истиитэ аһатыыта – сиэтиитэ мааны буолан баччаҕа тиийэн кэллэҕэ. Кини сэрииттэн илдьэ кэлбит «Кыһыл сулус» орденын, 2 «Хорсунун иһин» мэтээллэрин таһы бааччы докумуоннарын кытта сүтэртээбитэ. Сиилин маладьыас, биһиги киэн туттар киһибит.

Ахтыыны суруйда

СВФУ 4 курсун устудьуона

балта Сардаана Егорова