Тэҥкэ устуоруйата

 Тэҥкэ туhунан архыып докумуоннарыгар 1771 сылтан баар эбит. Сунтаар улууhа     тэриллиэн иннинэ   билиҥҥи Тэҥкэ, Тойбохой, Куокуну, Бүлүүчээн сирдэрин  Өлүөхүмэ бас билэн олорбут.  I  Нөөрүктээйи диэн  туhунан нэhилиэк буолан 1917 сылга диэри баара.   Петр Константинович Яковлев   Өлүөхүмэҕэ билигин  Нөөрүктээйи нэhилиэгэ баарынан, маннааҕы дьон Өлүөхүмэттэн тахсыбыттара буолуо диэн сабаҕалыыр. Сорох сабаҕалааһынынан Өлүөхүмэттэн  Мэҥэ - Хаҥаласка, Мэҥэ - Хаҥаластан Сунтаарга көһөн кэлбит курдуктар. Онон ханан эрэ Өлүөхүмэни кытта сибээс баар быһыылаах.
   Тэҥкэни өссө Р. Маак кинигэтигэр Тэҥкэ  чөмөхтөhөн олорор  киһитин ахсаанынан Бүлүү 4 улуустарыттан иккис миэстэҕэ баар диэн суруйбута. 1917 сыллаахха Бүлүү куоратыгар 632 киһи олороро. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Тэҥкэҕэ 438 киһи  1439 төбө сүөhүлээх, ол иһигэр: 1043 төбө ынах сүөhүлээх, 356 сылгылаах, 40 табалаах олорбута.  Тэҥкэҕэ 1917 сыллаахха 58.5 дэһээтинэҕэ (63.5 га) бурдук ыhаллара, Билиҥҥи миэркэнэн аҕыйах курдугун иhин,  айахтарын ииттинэн олорбуттара. Ол саҕана от–мас бэлэмнээһинэ барыта илиинэн, тиэйиитэ атынан этэ. Сэрии саҕана ыаллар бэйэлэрэ бурдуктаах буолан үгүс киһи тыыннаах хаалбыта.
   Оторууска   үлэлии сылдьан Өлүөхүмэттэн сэлиэhинэй таһааран үүннэрэн боруобалаан көрбүтүм. Сэлиэhинэй  тоҕута тэбэн  тахсан, сүрдээҕин үүнэр бурдук эбит. Аһа да элбэх,  хомуйарбытыгар  хамбаайын малатыылкатын тыаhа биир кэм куп-куугунас, хамбаайын бэйэтэ дьиhигийэн олорор,  дьэ астык. Саха сэлиэһинэйэ өссө үчүгэй буолуохтаах, билигин онтон  туох да суох.
   Аня Николаева оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына устуоруйа учуутала  Ираида Кононовна Тэҥкэ атыыhыттарын  туhунан дакылаат суруйтарбыта. Былыргыны хастарар диэн, мин бастаан  сөбүлүү истибэтэҕим. Баай куһаҕанын туһунан Сэбиэскэй былаас 70 сыл устата биһиги мэйиибитигэр кытаанах бырагырааманы киллэрбитэ билигин да отой ааһа илик.     Күн-дьыл хаамыыта түргэн,  ахтыы биэрбит дьоннорбут билигин сорохторо  суохтар. Хата онон биһиги чугас аймахтарбыт хайдах кэмҥэ олорбуттарын туһунан  сыаналаах матырыйаал хомуйан хааллардыбыт.
     Ол дакылаакка сурулларынан, араас кэмҥэ Тэҥкэҕэ П. Иванов (Чооруос),   М. Артаханов (Дьөлүһүөн) диэн баайдар бааллара.  Саамай аатырбыттара Күрүүкэп баай эбит. Былыр Тэҥкэнэн Бүлүү уокуругуттан Өлүөнэ бириискэлэригэр барар улахан айан суола ааhара. Манна борохуотунан таhаҕас кэлэрэ. Тэҥкэҕэ  Л.Е. Крюков атыы-эргиэн дьиэлэрин туппута.  Былыр сүрүн көлөҥ ат. Биир киһи 4 аты бэрийэр, барыта туонна эрэ  таһаҕаһы ылар, билиҥҥинэн биир УАЗ тардыыта. Дьаамнар  икки ардылара ортотунан 35 км. Сунтаартан Дьокуускайга диэри билигин биир түүн түһэллэрин оччолорго 25 хонук тоҥон – хатан тиийэҕин.  Урукку атыыһыт сырыыта дьэ оннук.  Сүөһүтүн Нардьа диэн сиргэ аймахтара көрөн олорбуттар. Ол кэлин холкуос сайылыга, отчуттар сытар сирдэрэ этэ.
    102 саастаах Семенова Наталья Матвеевна Күрүүкэптэр тустарынан  ахтыытыттан: ”Билигин өллүлэр-сүттүлэр диэбит иһин, үчүгэй ыаллар этэ, дьиэлэригэр сылдьааччыбын. Аҕам атыыр оҕус ылан көлүммүтэ, үс сылы быһа.  Сүөһү көрдөрдөҕүнэ хамнаһын харчынан төлөһөр. Сайылыктарыгар сүөһү бөҕөнү иитэн дьахтар бөҕө олорбута. Биирдэ тиийбитим сүөгэй, арыы бэристилэр.”
   Устуоруйа учуутала Яков Дмитриевич ууруна сылдьыбыт кинигэтигэр  Саха сирин учуонайдара өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи олоҕу ырыппыт үлэлэригэр сурулларынан, 1916 сыл  эргинэр тэрилтэлэри түммүт  испииһэктэригэр  I -кы гильдиялаах, биир мөлүйүөнү эргитэр үптээх  4   атыыһыт уонна  II -с гильдиялаах 500 тыһ. солк. эргитэр 10-ча атыыһыт киирбит, барыта 104 атыыһыт. Манна  4 тыһ. солк  эргитэр үптээх Л.Е. Крюков  эмиэ баар. Бу испииһэккэ киирбиттэр бу үптэн  1%   хааһынаҕа төлөөн,   эргинэргэ көҥүл ылаллара.  Кинигэҕэ сурулларынан, улуус бытархай атыыһыттарын дохуоттара, сыананы быһар улахан атыыһыттартан улахан тутулуктаах эбит. Тыа атыыһыттара  маҕаһыын астан бырыһыаҥҥа кинилэр табаардарын нэһилиэнньэҕэ  батараллар эбит. Ол табаардарын Тэҥкэҕэ  борохуотунан аҕалалларын  Семенова Наталья көрбүтүн  аһара өйдүүр. Киһи бөҕө мустубут, өрүс үрдүгэр саһаан бэлэмнээбиттэр, маһынан оттуллар борохуот буолуохтаах.  
     Мин кыра сырыттахпына, Тойбохойго сибигинэйэн этэн, Күрүүкэптэр дьиэлэрин  көрдөрбүттэрэ.  Өр кэмҥэ холкуос бырабылыанньата, пиэрмэ буолан турбуттар.
   Л.Е. Крюков  1900-1904 сылларга нэһилиэк суруксута,  1904-1907 сылларга Хочо быраабатыгар быыбарынай,  1913-1917  сылларга I  Нөөрүктээйи  нэhилиэгин кинээhинэн быыбарданан үлэлии сылдьыбыта. Ити  кэмҥэ   Нөөрүктээйи нэһилиэгэр 1708 киһи,  Сунтаар нэһилиэгэр  1050 киһи, Хочо улууһугар 12605 киһи олороро.        
Репрессия
   Улуу Арассыыйаны аймаабыт өрөбөлүүссүйэ бүтэй Бүлүү кытыы бөһүөлэгин тумнубатаҕа. Татьяна Крюкова аҕата Павлов Т.В. дьадаҥы дьоҥҥо төрөөбүт эрээри бэйэтин сытыы өйүнэн, Турахааныскай кыраайга тиийтэлиир сыыдам сырыытынан, киириилээх-тахсыылаах киһи буолан эргинэн, гильдиялаах атыыһыт буолбут. 1890 сылга Мэйиккэ оскуола астарбытынан, 1897 сылга Бүлүүчээҥҥэ 24 бууттаах куолакаллаах, оскуолалаах Никольскай Таҥара дьиэтин туттарбытынан биллэр. Бу Таҥара дьиэтэ билигин даҕаны  лицей мастарыскыайа буолан үлэлии турар эбит. Бастакы да оскуолатын харыстаан, көһөрөн мусуой гыммыттар. Баайа былдьаммыта, кырдьаҕас диэн аахсыбатахтара, саҥа былаас салайар амтанын этинэн-хаанынан билбитэ.      
   Кини улахан уола Павлов Петр Трофимович Казань университетын медицинскэй факультетыгар уонна Иркутскайга үөрэммит. Тэрэппиин атыыhыт миигин аhара түhэр атыыhыт буолуо диир киhитэ,   сэбиэскэй саҕана  Павлов  бандьыыт диэнинэн биллэрэ. Саҥа былаас дьоно кырдьаҕас аҕатын баайын халаабыттара. Өссө үлтү кырбаабыттара өлөөрү сытарын көрөн баран, тоҥус хааннаах  хорсун санаалаах киhи аҕатын көмүскэһэн саҥа былааhы утары кыра кэмҥэ өрө тура сылдьыбыта. Үрүҥ хамандыыра этэ,  амнистияламмыта. Кэлин суута суох ытан өлөрбүттэрэ.
  Петр Трофимович  уола  Андрей Петрович аатын    Сунтаар  1№- дээх орто оскуолата сүгэр. Саха АССР Үбүн миниистиригэр  диэри араас үрдүк дуоһунаска үлэлээбит талааннаах салайааччыны хоту илдьэн оhолго өллө диэн, сэмээр суох гыммыттара
  Тэрэппиин атыыhыт иккис уола 1906 сыллаахха  РСДРП(м)   чилиэнэ Михаил Попов Москубаҕа үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ, Санкт-Петербурга эмиэ үөрэммитэ. Талааннаах араатар, араас теоретическай боппуруостарга дэгиттэр билиилээх,  Фрунзены кытта улэлээбит, баартыйа чилиэнэ буолан репрессияҕа түбэспэтэҕэ эрээри,  баай төрүттээх буолан Бүлүүгэ биллибэккэ-көстүбэккэ олорбута. Тэрэппиин  кыра уолун Егору  Иркутскайга үөрэнэ сырыттаҕына өлөрбүт сурахтара кэлбитэ.
 Крюковтар соҕотох оҕолорун Нуонайы, каникулыгар кэллэҕинэ оҕолорго кэмпиэт бэрситэлииринэн дьон өйдөбүлүгэр хаалбыт уолу Бүлүү хаайыытыгар өлөрбүттэрэ.
  Крюков Л.Е. баайа былдьаммыта, хаалла сытан илиитэ тостуор диэри кырбаммыта биллэр. Өрө туруу кыттыылааҕа,  амнистияламмыта. 1926 сылтан Тойбохойго  “Якутторг” маҕаhыынын сэбиэдиссэйэнэн үлэлии сырыттаҕына    1930 сыл   ХК 58-10 ыстатыйатынан      туталлар,   1931 сыл  Якутскайга ытыллыбыт.   1989 сылга  реаблитацияламмыт.     Бу интернеттэн  ылылыннылар.
  Татьяна Трофимовна Иркутскайга биэлсэр үөрэҕэр үөрэммитэ. Бүтэрбэтэҕэ эрээри дьон бөҕөнү эмтээн, Тэҥкэҕэ үтүө аата билигин да тыыннаах. Таанньа  оҕуруот аhын үүннэрэр, балыксыт, үчүгэй иистэнньэҥ, үтүө-мааны ыалдьытымсах хотун этэ. Өкүүсэ Таанньаттан муҥха баайарга, оҕуруот аһын үүннэрэргэ үөрэммитэ. Дьэ, ол Альбинаҕа бэриллибит. Былаас уларыйарыгар бэйэтэ  улаханнык эриллибит. Кистээбит көмүстээҕиҥ буолуо диэн таhыырга да түбэhэ сылдьыбыт. 1931 сыллаахха  РСФСР  ХК  58-10  мээнэ киhи эргиллибэт ыстатыйатынан сууттанан хаайыыга барбыта.    Икки сылынан туох баар бырааба быстан хаайыыттан кэлбитэ. Сытыы-хотуу буолан бэйэтин-бэйэтэ көмүскэннэҕэ буолуо.  Былаастар  кини дьиэ кэргэнигэр ыар охсууларын тулуйан, санаатын булгурутан дьоннорун  ааттарын түһэн биэрбэккэ олорбута.      Тэҥкэлэртэн биир да тыллабыр киирбэтэҕинэн буолуо, Таанньа 81 сааһыгар тиийэн   1962 сыллаахха  Тэҥкэҕэ өлбүтэ.  2000 сылга реаблитацияламмыт.
 Саҥа былааска эргинэр дьон элбээтэ. Чааһынай үптэрин уган үлэлэрин кэҥэтэн нэһилиэнньэни  аһынан –үөлүнэн хааччыйан, уопсастыба  наадалаах араҥата буолан үлэлии олороллор.
 Сэбиэскэй былаас саҕана атыыһыт буолбут буруйдарыгар норуот өстөөҕө аатыран, төһөлөөх киһи  имири эһиллибиттэрэ биллибэт.   Саҥа былаас  кинилэр ааттарын тилиннэрдэ, Тэҥкэҕэ өрүс үрдүгэр   Крюковтар ааттарынан переулок баар буолла.  Билигин Крюковтарга туох да наадата суох. Норуот интэриэһин көмүскүүбүт диэн ааттаан,  “былдьыахха!”, “үллэриэххэ!” диэн эмиэ дьону буккуйар саҥалар иһиллэр кэмнэригэр устуоруйа алҕастарын хатылаабат туһуттан, устуоруйаны билэрбит бэйэбитигэр наадалаах кэмигэр  Аня Николаева  дакылаата суолтатын сүтэрбэт.
Сэрии иннинэ Эhэлэрбит-эбэлэрбит олус көнө буолан, эрэйдэрин-кыhалҕаларын улаханнык кэпсээбэккэ ааспыттара. Билигин кэпсэнэр сэбиэскэй  олох үчүгэйэ өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн 50 сыл буолан баран кэлбитэ. Тэҥкэҕэ сэрии иннинэ холкуоска киирбэтэх  элбэх сүөһүлээх кыанар ыаллар элбэхтэрэ. Баайдар сүөһүлэрин тобоҕолоон баран,  былаас хараҕын уота аны кинилэр сүөһүлэригэр хатаммыта. Холкуоска сүөһүлэрин холбооботохтору  улахан нолуогунан кыһарыйбыттара.  Федора Кирилловна ахтарынан, кинилэртэн  биир сүөһүнү нолуоктаабыттар, элбэх сүөһүлээх Баҕачаайаптартан 10 сүөһүлэрин Тойбохойго үүрбүттэр.
 Наталья Матвеевна: “Күрүөйэхтэр биир да сүөһүнү сиэбэтэхтэрэ, сүөһүлэрин холкуоска кутан биэрбиттэрэ. Сүрдээх ыаллар, элбэх сылгылаах этилэр. Хоргуйан өлбүттэрэ. Хоруунаптар Оторууска олорбуттара, күтүр баҕайы хас да хостоох дьиэлээхтэр этэ, ону Сунтаарга аалынан көһөрөн ылбыттара»- диэн ахтар.     
Сэрии саҕана 1937 сылга Тэҥкэҕэ 437 киhи баар буоллаҕына, сэрии кэнниттэн  240 киhи хаалбыта. П.К. Яковлев быһаарарынан уоттаах сэриигэ 18 буойун охтубута. Сэрии саҕана хоргуйуу  чааһынай дьоннору  ордук      хаарыйбыта.           Кинилэр холкуоска киирбэккэ сүөһүнэн иитиллэн олорбуттара, холкуостаахтар курдук нуорма бурдуктара суоҕа. Нолуокка сүөһүлэрин былдьаан ылан,   хоргуйууну таһаарбыттара.   Ол саҕана элбэх оҕо төрүүрэ, ол хайдах учуоттаммытын,  200-чэ киhи дьылҕатын билигин быhаарар күчүмэҕэй. Аня Николаева эбэтин Акулина Иннокентьевна күннүгүн туhунан суруйбут дакылаатыттан көрдөххө, 1942 сыл ыам ыйыгар 6 киhи өлбүтүн бэлиэтээбит.  Спиридон Кириллович ахтыытыгар биир ыал хоргуйан эстибитин суруйбута. Ксения Прокопьевна эттээх эрээри хоргуйан өлбүт ыал туһунан кэпсиирэ. Килиэбэ суох буоллаххына итинник эмиэ баар эбит.  С.С. Петров төрөппүттэрэ хоргуйан өлө сытар  ыалга түбэhэн, 3 оҕону өлөр өлүүттэн быыhаабытын туhунан чахчылартан көрдөххө, хоргуйууттан  элбэх киhи өлбүт буолуон сөп. Оҕоҕун көтөҕөн олорон хоргуйан өлөртөн ордук ынырык, ама, туох баар буолуой!  Ол саҕана оннооҕор бултууруҥ, балыктыырыҥ эмиэ бобуулаах эбит. Кэлин көҥүллээбиттэр.  1940 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ холкуостарыгар 127781 ынах сүөһү баара, 1945 сылга 184000 тиийбит, бу дьиІнээх чуолкай сыыппара.  Чааһынай дьоҥҥо 1940 сылга 172616 сүөһү баарыттан,  1944 сылга  5420 сүөһү эрэ хаалбытын тоҕо эрэ кэпсээбэттэр этэ.  Бу сыыппаралар  биирдиилээн тахсыбыт токурутуу буолбакка, үөһэттэн анал  дьаһалы толорбуттарын көрдөрөр. Ол түмүгэр Саха сиригэр сэриигэ баран өлбүттээҕэр, тыылга икки төгүл элбэх киһи өлбүтэ.   Бэс ыйын 7 күнүгэр 1942 сыллаахха А.И. Степанова:  ”Биһиги эдэр сааспыт эрэйдээх олоҕунан ааһара буолуо дии саныыбын ...”-диэн суруйбута  билигин устуоруйа кырдьыга. Кини 1943 сыл от ыйын 30 күнүгэр: “Быйыл кыһын 1942-43 сылларга бурдук үлүйэн, улахан голодовка дьыл буолла. Киһи үксэ өллө, үгүс өлө сыста” - диэн Акулина Иннокентьевна  куттаммакка суруйан хаалларбыта. Ол саҕана саныырыҥ да биир халыып эрдэҕинэ,  олох уларыйыа диэн өтө  көрөн, 44 сыл бу олохтон барыар диэри күннүгүн  уура сылдьыбыта. Күннүк  өссө 19 сыл  сытан баран  дьоҥҥо-сэргэҕэ тахсыбыта.         Дьону  манныкка тиэрдиигэ былаастан атын буруйдаах суох, ол иһин сэбиэскэй былаас хоргуйууну норуоттан итиччэ өр кистээн олорбута.       
     Дьэ бу сэрии саҕанааҕы уонна сэрии кэннинээҕи саамай ыарахан кэмнэргэ Акулина Иннокентьевна, Дмитрий Спиридонович үлэлээн ааспыттара.  
Сэрии кэннэ   Н.С.  Хрущев дойдуну салайарын   саҕана Тэҥкэҕэ элбэх үлэ барбыта. Сунтаары кытта төлөпүөн сибээһэ баар буолбута. Ыал аайы элэктэриичэстибэ уота умайбыта, араадьыйа саҥарбыта. Саҥа кулуупка  киинэ көрөллөрө. Пиэрмэҕэ түөрт кыбартыыралаах дьиэ, саҥа хотон, Саҥа Күөлгэ, Булгунньахха, Аҥылахха, Ыксааҥҥа сайыҥҥы  сайылыктар,  Уhун Күөлгэ, Бэттиэмэҕэ, Усталаахха, Оторууска, Тэҥкэҕэ кыhыҥҥы пиэрмэлэр бааллара.  Оторууска А.Г. Ильина пиэрмэтэ оройуон бастыҥ үүт пиэрмэтин аатын ылбыта. МТС көмөтүнэн элбэх кырыс сир тиэриллибитэ, сыл аайы 70-100 га бурдук ыһыллара. Дойду, үрэх сирдэринэн 400 га дулҕа астарыллыбыта.  Мин кырабар Уhун Күөлгэ хамбаайын үлэлии сылдьарын көрөрүм. Бэттиэмэ киэҥ хонуутун икки хотуурдаах МТЗ тыраахтар охсоро. Холкуоска хортуоска, хаппыыста үүннэрэллэрэ, сибиинньэ, көтөр иитэллэрэ.
       Бу пиэрмэлэргэ, сайылыктарга мин ийэм үксүлэригэр үлэлээбитэ. Биһиги  Саҥа Күөл сайылыгар олордохпутуна, бу сайылыктан Степанов Никииппэр атынан сүөгэй таhара. Ол саҕана Саҥа Күөлгэ ынаҕы аппараатынан ыыллара, саҥа үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ баара.
      Сүөгэйи бууҥҥа аҕалан астыыллара, ол сайын онно Никииппэр кыыhа Галина Никифоровна үлэлиир этэ. Мин онно Степанов Валерканы батыhан сылдьарым. Сүөгэйи ойоҕоhунан ыйанан турар буочукуга кутан баран, илиинэн  кулахачытан   иирдэллэрэ. Күҥҥэ хас да дьааhыгы таптайаллара. Ону атынан илдьэн Крюков булууһугар уураллара. Аллараа киирээччи кыhыҥҥылыы таҥнан баран түhэн, көрүдүөрүнэн кытыы хостору аһан уурталыыра. Бу өрөбөлүүссүйэ иннинээҕэ улахан булуус өссө да үчүгэй туруктаах турара. Урукку тутуулар хаачыстыбаларын, ол тутуулары элбэхтик көтүрбүт И.Н. Кириллин  аhара хайгыыра.
  1954 сылга Тэҥкэни Куокуну нэһилиэгиттэн арааран Бордоҥ нэһилиэгэр холбообуттара.    
    Акулина Иннокентьевна үлэлээбит Оторууhа ол саҕана ортотунан уулуссалаах бэйэтэ туhунан бөhүөлэк курдук этэ. Улахан кыhыҥҥы пиэрмэ баара. Кэлин барытын астаран, бааһына оҥорбуттара.
       Бу хотоннор тутуулара, холкуостаахтарга эбээһинэстэрин курдук, онто да суох элбэх үлэлэригэр эбии сүктэриллэрэ. Кыһын өрөбүлгэ Бэттиэмэҕэ кэллэхпинэ,  киэһэ хараҥаҕа Николай Андреевич хонор маһын эрбииригэр көмөлөспүтэ буоларым. Хамнастара диэн кып кыра, сыл бүтүүтэ көлөhүн күннэригэр  бурдугунан, этинэн, арыыннан аахсаллара. Өссө тыа сиригэр биэнсийэ  төлөммөтө.    
     1965 сылтан аны  Л.И. Брежнев   реформатынан тыа сиригэр бөдөҥсүтүү  хампаанньата саҕаламмыта. Бырамыысыланнай төрүккэ олоҕуран улахан тэриллиилээх хаһаайыстыбалары - сопхуостары тэрийбитэ. Үбүлээhин аны киин бөhүөлэктэргэ көспүтэ, оробуочайдарга  ый аайы хамнас төлөнөр буолбута,  олох-дьаhах тупсубута.  Элбэх ыаллар оҕолорун үөрэттэрээри, элбэх хамнастаах сирдэргэ Бордоҥҥо, Куокунуга, Тойбохойго көспүттэрин түмүгэр  1969 сыллаахха  Тэҥкэҕэ   117 киhи  олороро.
      Дмитрий Спиридонович бу кэмҥэ баара буоллар,  оскуолаҕа үрдүкү кылаастары астаран, бөhүөлэктэн дьон көһүүтүн тохтотуо этэ дии саныыбын.   Сэрии да ыарахан  сылларыгар  үлэлии турбут оскуоланы оҕо аҕыйах диэн ааттаан, 1974 сылтан уонча сыл сабан турбуттара. Ол нэһилиэккэ эмиэ улахан охсуу буолбута.            
      Тыа сиригэр үлэhит илии тиийбэтинэн, оскуоланы бутэрбит оҕолор икки сыл пиэрмэҕэ үлэлээтэхтэринэ эрэ үрдүк  үөрэххэ туттарсалларын курдук уурааҕынан салайтаран, хомсомуол ыйыытынан кэлбит элбэх ыччат күүстээх үлэтинэн Тэҥкэҕэ сүөhү ахсаана элбии сылдьыбыта. «Бордоҥ» сопхуос сыл аайы 600-чэ бороонун манна аҕалан көрдөрбүтэ. Манна  Анна Дмитриевна үлэлээбит кылаата эмиэ баар. Клим Федоров Спиридонов Володялыын Бэттиэмэ ферматыгар үлэлээбиттэрэ. Кэлэн үлэлээбиттэртэн ыанньыксыт В.А. Игнатьева   «Пятилетка эдэр гвардееһа» диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Былыр  баай дьоннорунан, элбэх сүөһүтүнэн сураҕырар Тэҥкэ сэбиэскэй былаас эстэригэр  351 төбө чааhынай сүөhүлээх хаалбыта.
Алмаас туһунан  

Алмааhы көрдөөhүн Тэҥкэттэн саҕаламмыта мээнэҕэ буолбатах этэ.  1949 сыллаахха Тэҥкэҕэ Амакинскай экэспэдьииссийэ начаалынньыга Г.Х. Файнштейн  Лука Крюков кэргэнигэр, алмааhы булбутун туhунан сурах дьиҥнээҕин быhаарса кэлэ сылдьыбытын туhунан “АЛРОСА. Прошлое и настоящее” диэн Москубаҕа тахсыбыт кинигэҕэ баар.  “Өрдөөҕүтэ өстүөкүлэни быhар таас баар этэ, ону ким эрэ уларсан баран умуннаран, сүтэрэн кэбиспитим” – диэн Таанньа  эппиэттээбит.  Алмаас көстүбүтүн  30 сыл эрдэ былаастарга биллэрбиттэрэ буоллар, алмаастаах сири булуу сүүрбэччэ сыл баҕар эрдэлиэ этэ диэн бу кинигэҕэ сурулла сылдьар. Алмааhы көрдүүр дьон Оторууска олохсуйан сыппыттара. Араас тэриллэрин болуокка   тиэйэ сылдьаллар эбит. Бөһүөлэк да иhин да хаалларбакка, хайа анныгар диэри шурфа бөҕөнү хаhан  күүскэ көрдөөн, Тэҥкэттэн алмааһы булбатахтара эрээри, өрүстэн  алмаас аргыhын булан, ону ирдээн үөhэ барбыттара. Ол шурфалар биhиги кырабытыгар бааллара, тааhы бырахтахха муустан-мууска охсулла-охсулла түгэҕэр тиийэрэ.
Саҥа үйэҕэ  алмааһынан эргиниигэ Аан дойдуга сураҕырбыт Тэҥкэ уолаттара тахсан кэлбиттэрэ. Ол дьалхааннаах кэмнэргэ  алмааһы кырыылааһыны олоххо киллэрэргэ ыарахантан чаҕыйбат, отой туһунан өйдөөх-санаалаах, инженер үөрэхтээх, суоҕу да баар гынар  киһи наада  буолбутугар, алмаасчыттар   сирдьиттэрин курдук убаастыыр  киһилэрэ профессор  В.П. Ларионов салайар    Хотугу сир физическэй-техническэй проблемаларга    институтугар уонча сыл  научнай үлэһитинэн үлэлээбит Георгий Петрович Яковлевы мэктиэлээбитэ.  Салайар үлэҕэ, экономикаҕа  соччо сыһыана суох эрээри, эдэр ученайдары түмэн  саҥа интэриэһинэй үлэнэн ылсыбыта.
     Г.П. Яковлев Саха сиригэр өрөбөлүүссүйэ тэҥэ суолталаах алмааһы кырыылыыр бырамыысыланнаһы  бастакынан тэрийсибитэ уонна “Туймаада Даймонд” бастакы генеральнай дириэктэрэ этэ.  Саха сиригэр хостоммут алмааһы өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ дьаһайарын туруорсубут уонна  алмаас Москубаҕа тиэллэрин тохтотон хорсун быһыыны оҥорбут М.Е. Николаевы уонна бу дьыалаҕа эмиэ элбэх көмөлөөх, ол саҕана “АЛРОСА” АК бэрэсидьиэнэ В.А. Штыровы  кытта бииргэ Георгий Петрович  аата өрөспүүбүлүкэ алмааһын устуоруйатыгар кыһыл көмүс буукубаларынан сурулла сылдьар. Саха сирин  бастакы бирилийээнин  төрөөбүт Сунтаарыгар кырыылаппытын кэлин да  дьон-сэргэ саныы сылдьыа.  
      Бу кэмҥэ  П.С. Федоров СГУ медфагын бүтэрэн иккис сылын идэтинэн  үлэлии сырыттаҕына, дьылҕата Георгий Петровиһы кытта көрсүһүннэрэн олоҕун тосту уларыппыта. 1993 сылтан алмааһы кырыылааччыттан саҕалаан  өрө көтөн тахсыбыта.  1994 сыллаахха  «ЭПЛ Даймонд» диэн дьоҕус тэрилтэ аһан,  үрдүк кылаастаах үлэһиттэри бэлэмнии охсон, уларыйа турар ирдэбиллээх, ураты уустук алмааһы кырыылааһын дьыалатын баһылыыр. Аны ол саҕана ким да  билбэт  алмааһы батарыы, экэниэмикэ,эрэкэлээмэ, инбэстииссийэ, кириисис, валюта  диэн араас кыһалҕалары быһаарсарга английскай, иврит тылларын үөрэтэ охсон, аан дойду алмааһын бас билэн олорор дьэбириэйдэр дойдуларыгар көһөн тиийэн олорон күүскэ ылсан,  биллэр менеджер буолла.  Сырьенан атыылыырдааҕар киэргэл оҥорон атыылыырыҥ 6-7 төгүл барыстаах биисинэскэ ким да миэстэтин туран биэрбэтэ,  сахалар эргинэллэрин сөбүлээбэттэрэ ырыынак сокуона.  Билигин ”ЭПЛ Даймонд” аан дойду уонна Арассыыйа ырыынагар атаҕар бигэтик турда. Алмааһы саҥалыы кырыылыыр ньыма айан, “Пылающий лед” диэн туһунан бренд булунна.        «ЭПЛ Даймонд”  үлэһиттэрин 90-тан тахса бырыһыаннара тыа сириттэн үүммүттэрэ. Тэҥкэттэн да элбэх ыччат үлэлиир.
       Петр Степанович Бордоҥҥо дьиэтээҕи учаастак арыйыахха диэбитин үөрүүнэн сөбүлэспитим. Мэҥэ-Хаҥалас Хаптаҕайыгар үлэлии турар дьиэтээҕи учаастагы билиһиннэрбитэ. Саҥа аһыллыбыт Павел Григорьевич дириэктэрдээх улахан собуокка сылдьыбытым. Бэрээдэк кытаанах, улахан алмаас хаачыстыбатын компьютерынан  бэрэбиэркэлииллэр. Кураторбыт  Мария Борисовна сырьенан хааччыйара.  Манна технологынан Тэҥкэттэн төрүттээх уолаттар  Ю.Н Саввинов,  В.К. Прокопьев   үлэлээбиттэрэ. Кырыылааччылары  Сунтаартан училище маастара  Валентин Романович Константинов тахсан үөрэтэлээбитэ.
        Валерий Дмитриевич салайааччылаах Гена Николаев дьиэтээҕи учаастак туһунан дакылаат суруйан Мииринэйгэ тиийэ ситиһиилээхтик кыттыбыта. Кириисис курдук кэккэ биричиинэлэринэн, тыа сиринээҕи учаастактар сабыллан барбыттара. Куоракка «ЭПЛ Даймонд” кылаабынай офиһыгар кийиитим Прасковья Иннокентьевна үлэлии сылдьыбыта.
Оскуола
  Тэҥкэҕэ оскуола 1930 сыллаахха аhыллыбыта.  Бастаан балаҕаҥҥа аһыллан, бастакы кылааска 16  саастаах  оҕолору кытта үөрэтэллэрэ, ол иһин арыт  “Ааҕар балаҕан” диэн  ааттыыллара. Оскуола 1931 сылтан 1960 сылга диэри Крюков дьиэтигэр үлэлээбитэ. Дмитрий Спиридонович 1960 сыллаахха туттарбыт оскуолата билиҥҥэ диэри үлэлии турар.
    Клим биир сыл эрдэ киирэн, оскуолаҕа аҕата  баарыгар үөрэммитэ. Кэлин Клим Дмитриевич  Тойбохойго учууталыгар Галина Гаврильевнаҕа сылдьара. Онно учуутала: « Оскуолаҕа сылдьан, учуутал оҕото буолан, тылбын истибэт этиҥ” - диирэ үһү. Акулина Иннокентьевна Клим кыра сылдьан чуолкай улахан куоластааҕын иhин артыыс буолуо диир эбит. Альбина Дмитриевна Тэҥкэ оскуолатыгар биир сыл үөрэммитин кэннэ Бордоҥҥо көhөн кэлбиттэр.
     Мин Тэҥкэ оскуолатыгар 1963 сыллаахха үөрэнэ киирбитим.  Кылааспытыгар 8 буолан үөрэммиппит, оскуолаҕа оҕо элбэҕэ.  Дмитрий Спиридонович  туттарбыт хос аайы кирпииччэ оhохтордоох, ол саҕана саҥа оскуола сырдыга, улахана сүрдээх этэ. Таhыгар элбэх баҕайы саhаан бэлэмнэнэн турара. Бастакы учууталым Галина Гаврильевна билигин куоракка олорор. Киирээти кытта ортотугар оhохтоох көрүдүөргэ Саввинов Николай Егорович физкультура уруогун ыытара. Кинилэр оскуола биир кынатыгар олороллоро. Ардыгар Натаай уола Николаев Виталийдыын  уруучукабыт чэрэниинэтэ суох буолан, нөҥүө эрээттэн уймаан суруйар буоларбыт. Ксения Арьяновна үөрэтэрин саҕана  саарыкабай уруучука үөдүйбүтэ улахан сонун этэ. Биhиги кылааска эһиги аймаххыт Егор Филиппович кыыһа Степанова Валя саамай үчүгэй үөрэнээччибит. Мин суруйбут диктаным кып-кыhыл буолара. Валя Бордоҥҥо эмиэ үчүгэйдик үөрэнэн, Артекка сынньанан кэлбитэ. Пантелеймон Павлович кылаас кэнниттэн хааллартаан баран умнубутугар, Иннокентьев Колялыын оскуолаттан күрүүр буоларбыт. Оксана Боротова сүүрэн уолаттары кытта куоталыыра. Кириллин Колялыын быарбыт ыалдьан, Тэҥкэ балыыһатыгар иккиэйэҕин хонорбут. Куттанан уот барыан иннинэ утуйа охсорбут.   
     Оскуола үлэтэ дириэктэртэн улахан тутулуктааҕын Яковлев П.К. оскуолаҕа кэлэн дириэктэрдии сылдьан эмиэ көрдөрбүтэ. Ол курдук, Петр Константинович оскуолаҕа  5-6-7-8  кылаастары  астарбыта, оскуола баазатын улаханнык тупсарбыта. Ол иhигэр оскуола «Волга» массыыналаммыта, оҕо эрчиллэр гимнастическай тэрилэ турбута.
    Ааспыт сайын  Д.С. Федоров аатынан Тэҥкэтээҕи начаалынай  оскуола-оҕо саада  85 сыллаах үбүлүөйүн үрдүк таhымнаахтык тэрийэн ыыппыта. Бу тэрээһин улуустааҕы үөрэх управлениетын салалтата уонна кэлбит ыалдьыттар Дмитрий Спиридоновичка аналлаах  мемориальнай дуосканы   үөрүүлээхтик  аһыыларын сиэриттэн-туомуттан саҕаламмыта. Ытыктыыр учууталларын үтүө тылынан ахтан-санаан аастылар.  Оскуола салалтата Дмитрий Спиридонович аатын үйэтитэргэ мэлдьи үлэлэһэр. Салгыы оскуоланы кытта билсиһии буолла. Киэҥ-куоҥ кичэйэн киэргэтиллибит көрүдүөрдэр, кылаас аайы компьютер, интерактивнай дуоска.  Аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир оскуола буолбут.   Быйыл оскуолаҕа  4  оҕо үөрэнэр,  6  оҕо оҕо саадыгар сылдьар.   2010 сылтан үлэлиир  дириэктэр Лукина Светлана Ивановна бэйэтин булугас-талыгас,  ирдэбиллээх салайааччы быһыытынан көрдөрдө. Оскуола дьиэтигэр салҕааһыны үлэҕэ киллэрбитэ уонна  эдэр, түмсүүлээх коллективы тэрийдэ.
        Үөрүүлээх чааска оҕолор төhө да аҕыйахтарын иhин, бары сүүрэн тахсан ырыа бөҕөнү ыллаатылар, үҥкүүлээн  битийдилэр, дакылаат ааҕан чоргуйдулар.  Бары өттүнэн талааннаахтарын көрдөрдүлэр. Тэҥкэ инники кэскилэ  манна үөрэнэр эбит.
        Бу кэнниттэн Тэҥкэ чаҕылхай уола Яковлев Георгий Петрович аатынан мусуойу көрдөрдүлэр. Тэҥкэ баай устуоруйатынан эдэр ыччат  киэн тутта улаатарыгар улахан кэскиллээх дьыалаҕа олук уурбуттар.
 Бу ХХ-ХI үйэлэр кирбиилэригэр саха алмааhын кырыылаан аан дойдуга таhаарбыт киhи аатынан мусуойу уонна  ХIХ-ХХ үйэлэр кирбиилэрин атыыhыта Лука Егоровичтан соҕотох хаалбыт ампаарын сарайдатан, аанын оҥотторон баран,  биир күрүө иhигэр туруоран, баhылык Сидоров Афанасий Прокопьевич  үйэлэри холботолуур  суолталаах  быhаарыныы ылбыта кэрэхсэбиллээх.  
          Оскуолаҕа төннөн кэлбиппит Тэҥкэлэр котокулар остуол хотойорунан аhылык бөҕөнү бэлэмнии охсубуттар. Араас кэмҥэ олохтоохтор уонна оскуола бииргэ быстыспат сибээстээх  тиийэн кэлбиттэрин өссө итэҕэттилэр.         
          Билигин Тэҥкэҕэ 121 киhи олорор, 120 ынах сүөһү, 252 сылгы баар. Үп-харчы оонньуура бэйэҕиттэн тутулуктаах быыhык кэмҥэ   бөhүөлэккэ икки ыал куораттан көhөн кэллэ. Оскуолаҕа икки эдэр учуутал үлэҕэ киирдэ. Бу кыстыкка 5 оҕо күн сирин көрдө, ыаллар дьиэлэрин таһын оҥостон бөhүөлэк иhэ тупсаҕай  көрүҥнэннэ. 5 эдэр ыал cаҥа  дьиэ тутта  сылдьар, биир эдэр ыал     малааhыннаата. Суол оҥоhулунна.  ИП “И.Н. Индеев”  туризм биисинэһин ылсан эрэр. Нэhилиэккэ  быйыл икки кыбартыыралаах  уопсай дьиэ тутуллуохтаах, уу ыраастыыр тэрил туруохтааҕа  урукку баһылык Афанасий Прокопьевич  улэтин түмүгэ диэххэ сөп. Кини Тэҥкэ сайдыытын торумнаабыт суолунан  саҥа баһылык өссө үрдүк ситиһиилэргэ таһаарарыгар эрэнэллэр. Билигин   тэҥкэлэр суотабай сибээс киирэригэр,  100 төбө сүөhүгэ аныгы хотон,  “Эдэр пиэрмэр” бырагырааманан сылгы баазата,  саҥа хочуолунай тутуутун үбүн булан, үлэҕэ киллэрэр соруктаах  үлэлии сылдьаллар.
   Бу кыһын Тэҥкэҕэ  «Сааскы таммахтар” оҕолорго аналлаах улуустааҕы күрэххэ  сиэним Дьулус хос эһэтин дойдутугар  кыттан,  лауреат буолбута. Онно сылдьан Е.Ф. Степанов дьиэтигэр    сылдьан кэпсэппитим. Егор Филиппович Өкүүсэлиин, Степанов Дьэрэмэй диэн биир   эһэлээхтэр уонна эбэлэрэ Маарыйа Куокунуттан төрүттээх.   Былыр Бордоҥнуур суолга Таппалаах үрдүгэр олорбуттар.  Былыргы оҕо сиэринэн Дьөгүөрү сэттэ сааһыттан үлэҕэ чугаһатан, оҕус сиэттэрэн барбыттар. 10 сааһыттан аҕатын кытта булка да, үлэҕэ да илии-атах буолан тэбис-тэҥҥэ сылдьыһар буолбут. Үлэлии да сылдьан  сыл аайы быыс булан, тыаҕа сырыттаҕына сатанааччы.  84 саастааҕар бүтэһик тайаҕын суулларан баран, бултуурун тохтоппута.  89-с  хаарыгар да сырыттар, аар тайҕа булда аҕыйаата, араас сиэри-туому тутуспат булчут элбээтэ, бултааһын арыгылааһыҥҥа кубулуйаары гынна диэн кырдьаҕас булчут дьиксинэ олороро.
Бэттиэмэҕэ
  Бу соторутааҕыта Бэттиэмэҕэ отоннуу тиийэ сырыттыбыт. Тиийбиппит - оҕонньорбут килиэп тиэстэтин охсо олорор. Оҕо сааспын санаатым диэн Елена Петровна Спиридон Кириллович аттыттан арахпат. Кырдьаҕаһыҥ кулуһуҥҥа чэй оргуйуор диэри дьаһайан барыбытын илим бэриттэрэ оҕуста.   Киирка Климниин быйыл сылгыларын баазатыгар эбии саҥа кыбыы туппуттар. Сэбиэскэй саҕаттан бултуур Дьэллигир, Харыйа  үрэхтэригэр баар үүтэннэригэр  быһа сылдьаары биир убаһаҕа  уу мотуорун корпуһа атыыласпыттар. Оттон тыаны аныгы бас билээччилэр быйыл ол сирдэрин атын киһиэхэ биэрэбит диэн соһуппуттар.   Спиридон Кириллович дьиэтигэр отой соҕотох эрэ буоллаҕына суруксуттуур эбит. Онон уола тыаҕа таҕыстаҕына Миитэрэй туһунан кинигэҕэ ахтыытын ситэри суруйан бүтэриэхтээх.  
   Евро түннүктээх, күн уотуттан иитиллэр батарыайанан умайар лаампалардаах дьиэтэ хомуллуулааҕа, ырааһа харахха быраҕыллар. Банаардара кытта күнтэн иитиллэр. Улахан боллуоннаах гаас билиитэтигэр тайах этин хооруйан, эмис собонон, оһох иһигэр уган былыргылыы буһарыллыбыт сибиэһэй килиэбинэн күндүлээтилэр. Маша аҕалбыт сүөгэйинэн үрүҥнэнэн хойуу чэй истибит. Арааһы кэпсэтэн күлэ-үөрэ тото-хана аһаатыбыт. Спиридон этэрин курдук, куобах хараҕын саҕа улахан хара отон,  собо, эт өттүк харалаах  дьиэбитигэр  кэллибит.    
          Аны биэс сылынан нэһилиэк 250 сылын туоларынан анал хамыыһыйа тэрийэн, ыраах-чугас тэҥкэлэри түмэн, нэһилиэк сайдар  5 сыллаах былааныгар  оскуола 9 кылаастаах буоларын туһугар  үлэ барара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
 

Тэҥкэ оскуолатын 1967 сыллаахха бүтэрбит Виталий Николаев