Тыыл, үлэ ветерана

Ульяна Васильевна МИХАЙЛОВА,

2015 с. муус устар 17 күнэ:

Сэрии сылларыттан тугу хайдах олорон ааспыппытын хайдах өйдүүрбүнэн ахтан-санаан ааһарга сананным.

Мин 1939 с. атырдьах ыйын 6 күнүгэр Бүлүү оройуонугар Бороҕон нэһилиэгэр Сыылакаан диэн алааска, муостата суох буор балаҕаҥҥа оттоох сыҥаһа ороҥҥо кун сирин көрбүппүн. Киэһэлик соҕус төрөөбүтүҥ дииллэрэ. Инньэ гынан ол күн биир ыалы кэрийэн хонон, өрөөн ааһар оҕонньору дьиэҕэ киллэрбэккэ таһынан үүрдэрбит үһүбүн. Оҕонньор эрэйдээх: «Бүгүн иккис ыалбыттан үүрүлүннүм, дьэ буолар да эбит!» диэбит уонна үөрүү бөҕөнү үөрбүт, миигин, саҥа төрөөбүт киһини, көрбөтөр да, доруобай, дьоллоох, уһун үйэлээх киһи буоллун диэн алҕаабыт. Былыр сахаларга итинник үгэс баар эбит. Дьахтар төрүү сытар дьиэтигэр үс хонук иһигэр эр дьон отой сылдьыа суохтаахтар эбит. Дьахтар төрөөрү гыммыт сибикитэ билиннэр эрэ, дьиэҕэ баар эр дьон бары таҥастарын-саптарын, сааларын-саадахтарын хомунан чугас ыалларыгар хоно бараллар.үһү.

Аҕам Долонов Василий Иннокентьевич мин киһини билиэхпиттэн кадровай булчут этэ. Сайыҥҥы өттүгэр ыкса күһүҥҥэ диэри оттуура, онно мин оскуолаҕа киириэм инниттэн оҕус сиэтэрим. Тулаайах диэн ааттаах кыра баҕайы эриэн оҕус буолара. Оҕуспун кыайан миинньибэт этим, ону отчуттар үтэн биэрэллэрэ. мин түстэхпинэ сатаан ыттыбаппын билэр буолан мэлдьи оҕуһум үрдүгэр сылдьарым. Кэнники арыый обургу буолбутум кэннэ аты сиэттэрэр буолбуттара. Атым бүгүлэхтээн илгиһиннэҕинэ, быатын туппутунан дэйбиир курдук уҥа-хаҥас биэтэҥниирим. Аппын ыытан кэбиһэн баран сүүрэн хаалыахпын баҕарарым да, аҕабыттан куттанан, атым тэһиинин ыыппакка ол курдук дэйбиир буоларым. Киэһэ үлэ кэнниттэн дэлби сылайан хаалан аһаабакка да балааккабын буларым. Өрүс арыытыгар дьиэбититтэн үс көс ыраах балаакканан сытан оттуурбут.

Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бириистэҥҥэ борохуотунан кэлбит таһаҕаһы улахан дьон тиэйэн биэрэллэрин, сыарҕалаах оҕуһунан иккилии оҕо буолан «оҕус иччитэ» диэн ааттанан үс көстөөх сиргэ дэриэбинэҕэ таһарбыт. Суолбут бүтүннүү киһи батыллар кумаҕа, ону кытта бэс ыйын куйааһа, бырдах элбэҕэ олус да эрэйдээҕин саныыбын. Үнтү сылайан, буһан-хатан, аччыктаан син этэҥҥэ дьиэбитин буларбыт. Ол эрээри барыта эриэ- дэхси буолбат этэ. Биирдэ айаннаан истэхпитинэ сыарҕабыт быата быһынна, бэйэтэ итииргээн, бырдахтаан, тулууруттан тахсан иһэр о5успут сыарҕата быстыбытыгар куотарга барда. Биһиги ытаһа-ытаһа эккирэтэ сатаатыбыт да, онто да суох нэһиилэ салбыҥнаһан иһэр оҕолор хантан ситиэхпитий. Күн киириитэ сыһыллан- соһуллан, сэниэбит эстэн дьиэбитин булбуппут. Ийэлэрбит ыксаабыттар аҕай, көрдүү бараары үргэҥнэһэ сылдьаллара. Биһиги оҕуһу босхо ыыппыт, таһаҕаһы аара хаалларбыт буруйбутун уйбакка марылаччы ытаабыппыт. Ол түбэлтэни санаатахпына билигин да хараастан ылабын.

Ийэлэрбит сарсыарда эрдэ ынахтарын ыы охсон, дьиэлэрин үлэтин үмүрүтэн колхоз үлэтигэр бара охсоору, биһигини эрдэ туруоран ынах хомуйтара ыыталлара. Ол курдук уубутун ханан утуйбат этибит. Уубутугар аҥаарыйа сылдьар, атах сыгынньах, быычыкаа чап-чараас ырбаахы дуомнаах ынах хомуйа сүүрэрбит. Аны ынахтар тэбиэлээн сүгүн ыаппаттар, ол иһин ыанан бүтүөхтэригэр диэри самыыларын тарбыыбыт. Ол туран күһүҥҥү хаһынна атахпыт аһыйыар диэри тоҥорун хата ынах ииктээтэҕинэ эбэтэр хойуулаатаҕына угуттаан абыранабыт. Ол ичигэһэ үчүгэйиэн.

Ийэм Долонова Мария Иннокентьевна диэн, уончата оҕоломмутуттан алталара ордубута. Билигин иккиэйэх хааллыбыт - Долонова Акулина Васильевна уонна мин. Дьонум саамай улахан кыыстара икки хараҕа суох эбэтиниин иккиэйэҕин хаалан баран көмүлүөк оһоххо уокка былдьаммыт үһү. Оттон иккистэрэ эдьиийим Кэтэриинэ төһө да кыра буоллар, дьонун кытта тэҥҥэ сылдьан үлэлэһэрэ. Оччолорго киһиэхэ барытыгар сир солооһунугар былаан түһэрэллэрэ, онно эдьиийбэр эмиэ сорудах биэрбиттэрин ийэм «бачча кыра оҕо хайдах сири солуо диэн сорудах биэрэллэрий, үлүгэр да эбит» дии-дии ытаабытын өйдүүбүн. Оччолорго сокуон кытаанах, толорботоххуна сууттанаҕын. Аҕам: «чэ мээнэ айманыма, бары көмөлөөн көрүөхпүт» диэбитин өйбүүбүн. Ийэм кыһыннары-сайыннары субай сүөһүнү көрөрө, түүн да аанньа утуйбат быһыылааҕа. Биһиги оҕолор киниэхэ илии-атах буоларбыт. Күһүнүгэр биири да итэппэккэ туттарара, туох эмит буоллаҕына үлэһиккэ төлөттөрөллөрө. Ол иһин сыратын ууран үлэлииллэрэ. Биһиги бэйэ-бэйэбитигэр харайсан улааппыппыт. Таҥас диэн отой суоҕа, сайыны быһа сыгынньах кэриэтэ сылдьарбыт. Саас эрдэттэн хаар уулунна да, атах сыгынньах сылдьарбыт. Атахтарбыт хатыран быһыта бараллара, маска-окко тырыта-хайыта тэбэрбит кэмэ суох элбэх буоллаҕа. О5о эрдэхпитинэ оонньуур даҕаны бириэмэ соччо көстүбэт этэ. Ол да буоллар лыахтарынан оонньоору олус эккирэтэрбит. Кыраһыабай лыаҕы тутар, үчүгэй ойуулаах таас иһит бытархайын булар дьолго тэҥнээх буолара. Аҕам кыһын бултуу бардаҕына дьон «Баһылай хаһан кэлэрий?» диэн ыйыталаһан тахсаллара. Тоҕо диэтэххэ аҕам булдуттан ийэм кыра да буоллар кэлбит дьоҥҥо кэһиилээн ыытара, арыт тайах этин тооромоһун, арыт тииҥ этин, дэҥҥэ тыатааҕы этэ эмиэ баар буолара. Ыал барыта тугу эмит тииһинэн, аһаан абыраналлара. Ити курдук булду үллэстэн аһааһын эмиэ үгэс биир көрүҥэ быһыылааҕа. Аҕам хаһан даҕаны ийэбин булпун түҥэтэн кэбиһэҕин диэн сэмэлээбитин өйдөөбөппүн. Кэнники аҕам ыалдьан олордоҕуна дьон киниэхэ сылдьаллараллар уонна кэнники махтанар буолаллара. Аһылык, таҥас тиийбэт этэ. Элбэх балыктаах улахан күөллэр баар буоланнар, кыанар дьон туулаан, куйуурдаан балык ылан сиэн абыраналлара. Аҕабыт ыраата бардаҕына ийэбит эмиэ туулуура, куйуурдуура, кыра да буоллар мэлдьи балыктаах кэлэрэ. «Оҕолорум дьоллоругар эбэлэрим балык биэрэн абырыыллар» диэн махтанара. Сэрии бүтэрин диэкки быьыылаа5а. табаарыс кыыьым а5ата саас илимнии сылдьан биир тымтай балыгы сугэн иьэн, силистэн иннэн охтубут уонна сэниэтэ суох ырыган буолан кыайан турбакка ол курдук елбутун дьон булбуттар уьу. Ус о5о тулаайах хаалбыта, ийэлэрэ урут елбут. Ыаллар элбэх буолан дьуккаахтаьан олороллоро. Ууларын. мастарын кемелеен булуналлара. Оттор мастарын ойууртан сугэнэн кэрдэн, о5ус сыар5атыгар тиэйэн а5алан дьиэ5э киллэрэн эрбииллэрэ, мастыыллара. Онно биьиги, о5олор. Эрбэнэр маьы миинньэн олорон атахтарбытынан кыбыйан хамсаабат гына сатыырбыт.. ол эмиэ туьугар сылаалаах улэ буолара.

Дьахталлар,эмэээхситтэр сотору сотору ытыстарын таьына таьына эккирээн, ыььыытаан хаьыытаан бараллара.Арыт биир.арыт икки. Арыт ус буолан мэнэрийэллэрэ. Суостаах дьыала этэ. Онно баьиги ханна да барыах- кэлиэх сирбитин булбат буола куттанарбыт. аны санаатахха олохторо ыарахана бэрт буолан стрецкэ киирэн онтулара тахсар эбит. Билигин ким да мэнэрийбэт ээ. Олох кеммутун кэннэ ол мэнэрийэр дьоннор мэнэрийбэт буолбуттара.