Педагогическай үлэ ветерана,

РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна,

“Учууталлар учууталлара”,

СР үөрэҕэриитин бочуоттаах ветерана,

Бордоҥ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо

Валентина Андреевна ИВАНОВА:

Мин 1944 с. олунньу 2 күнүгэр Сунтаар оройуонун 2-с Дьаархан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Ийэм Попова Мария Ивановна 1904 с. төрүөх. Мин иннибэр икки уол икки кыыс оҕолоох. Улахан убайым Илья Серафимович, онтон Анна, Николай, Александра – 1931 с. саҕалаан 1939 с. диэри төрөөбүттэр. Бу оҕолор аҕалара Попов Серафим Федорович 1942 с. сэриигэ ыҥырыллан баран, сотору сураҕа суох сүттэ диэн биллэрии кэлбит.

Убайдарбыттан, эдьиийдэрбиттэн мин аҕам атын, Павлов Прокопий Дмитриевич диэн киһи. Ийэм Прокопийдыын бииргэ олорботох, аатын да миэхэ биэрэ сатаабатах, ол оннугар оҕото суох убайын аатынан сүрэхтэппит. Онон Васильева Валентина Андреевна буолбуппут.

Сэрии кэмигэр ийэбит икки улаханын аҕалаах ийэтигэр сырытыннарбыт. Эдьиийбин Александраны олох кыратыгар оҕото суох таайбыт аах иитэ ылбыттар. Онон ийэбит хара өлүөр диэри убайым Николайы уонна саамай кыратын, миигин, бэйэтин кытта илдьэ сылдьыбыт. Ийэбит дьоно син кыанар, сэниэ ыаллар ахсааннарыгар киирэллэр эбиттэр. Эһэбит Григорьев Иван Васильевич 1950 с. олохтон туораабыт, эбэбит Тыһакыыстан төрүттээх Григорьева Елена Спиридоновна оҕолорун кэнниттэн хаалан 1972 с. 100 сааһын ааһан баран бэйэтигэр илдьэ сылдьыбыт улахан сиэннэригэр олорон сирдээҕи олоҕун түмүктээбитэ.

Ааспыт Аҕа дойду сэриитэ дьон-сэргэ олоҕун атыйахтаах уу курдук аймаабыта, биһиги дьиэ кэргэни да тумнубутаҕа. Эһэлээх эбэбит саамай эрэммит, үөрэхтээх уоллара, таайбыт Васильев Николай Иванович 1942 с. советскай армия кэккэтигэр ыҥырыллар. Бу кэмҥэ кини 2-с Дьаархаҥҥа Тээттиир оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт. Киһи саамай сөҕөрө – бу оскуолаттан биир кэмҥэ дириэктэрдэрин ааҕан туран 5 учуутал биирдэ сэриигэ барбыт. Николай Иванович учуутал кэргэнин, саҥаспытын Александра Николаевнаны, кыра кыыһын Лидияны хааллартаан ийэ дойдутун көмүскүү барбыт. 1943 с. хорсун быһыыны оҥорон сэрии толоонугар охтубутун туһунан биллэрии кэлбит. Үөһээ ахтыбытым курдук, күтүөттэрэ Попов Серафим Федорович эмиэ эргиллибэтэх. Биһиэхэ барыбытыгар дурда, хахха, өйөбүл буолуох быатыгар, хата иккис таайбыт Андрей Иванович доруобуйатын туругунан сэриигэ ыҥырыллыбатах, дойдутугар үлэлии хаалбыт.

Ийэм миигин оруобуна 40 сааһыгар төрөппүт, эдьиийэ Шураҕа ханыы буолуо диэн төрөөбүппүттэн хомойботох. Ол эрэн сэрии аас-туор сыллара ийэбит доруобуйатын улаханнык кэбирэппит. Онон да буоллаҕа, баара суоҕа 45 саастааҕар 1946 с. ийэбит барахсан олохтон бараахтаабыт. Биэс оҕо бары төгүрүк тулаайах хааллахпыт ол. Кэриэһэ диэн үс улахана ийэлээх аҕатыгар хаалалларыгар, биһигини, икки кыыһы, убайа Андрей Иванович араартаабакка, холбуу иитэригэр, төһө кыалларынан үөрэхтээх оҥортууругар диэн буолбут. Тоҕо эрэ биһигини эрэ, үөрэҕи ылыныах көрүҥнээхтэр диэн билгэлээбит.

Ити 1948 с. таайым Васильев Андрей Иванович, саҥаһым Анна Самойловна илиилэригэр киирдим. Эдьиийим Шура кинилэргэ биир ыйыттан оҕо буола сылдьар кыыс ити кэмҥэ 10 саастааҕа. Эдьиийбин үтүктэн дьоммун маама, тээтэ диэн ааттаан бардым. Андрей Иванович 1947 сылтан колхоз председателинэн, налуок агенынан, сэбиэт председателин солбуйааччытынан үлэлэтэлии сылдьыбыта. Хомойуох иһин, мин кинилэргэ киирбит сылбар мөлтөх доруобуйалаах таайбыт ыарыыта бэргээн өлөн хаалаахтыыр. Онон биһиги аймахха 1943 с. кэнниттэн икки ыарахан сыл ааһар. 1949 с. ийэбитин, таайбытын сүтэрээт, 1950 с. аны эһэбит Григорьев Иван Васильевич суох буолар. Онон биэс сиэн эбэбит, саҥаспыт тула эргийэн хаалабыт, хата эбэбит быраата бииргэ олорсон абыраабыта. Таайдаах саҥаспыт оҕолоро суох буоланнар эдьиийим Шураны ылыахтарын быдан иннинэ уоллаах кыыһы ииппиттэр этэ. Хата олор улаатаннар 1922 с. төрүөх Васильева Матрена Андреевна, иитиллибитинэн быраата Васильев Гаврил Андреевич үлэһит этилэр. Эдьиийбит Мотя 2-с Дьаархан нэһилиэгин барытын кэрийэр налуок агенынан үлэлиирэ, мэлдьи атынан сылдьар буолара. Убайбыт колхоз араас үлэлэригэр үлэлиир быһыылааҕа.

1950 с. сааһыары эдьиийбит Матрена фронтовик Николаев Николай Гаврильевичка кэргэн тахсар. Ыал буоллахтарын утаа Дьаархаҥҥа олоро түһэллэр, күтүөбүт агрономунан үлэлии сылдьыбыт. Күһүнүгэр эдэр ыал күтүөбүт дойдутугар Маар-Күөлгэ көһөллөр, онно Николай Гаврильевич колхоз солбуйааччы председателинэн үлэлиир. 1953 с. саҥатыгар күтүөбүтүн Элгээйитээҕи МТС-ка участковай агрономунан үлэлэтэ ыыталлар. Инньэ гынан эдьиийбит аах Сиэйэҕэ көһөн тиийэллэр.

Ити кэмҥэ биһиги 2-с Дьаархаҥҥа 2-с пятилетка колхозка ийэбит (саҥаһым) Анна Самойловнаны кытта олорорбут. Ийэбит котоку сүрдээх дьоһуннаах, толкуйдаах дьахтар эбит, билигин санаатахха. Үүнээйи арааһын, бурдугуттан саҕалаан бытархай культураҕа тиийэ олордоро, сайын сир аһын хаһаанарбыт, бурдук аһылыгы бэркэ буһарара. Дьиэбит кэҥэс буолан учууталлар түмсэн ылар, арыт олорор да түгэннэрэ баара, ол эмиэ син туохха эмэ тииһиилээх буолара буолуо. Шура биир ыйыттан иитиллибт буолан ыал мааны, атаах кыыһа этэ, миигин да саҥа ийэм туораппытын, тугунан эмэ хомоппутун өйдөөбөппүн.

Ити курдук олорон аны ийэбит 1953 с. бэс ыйыгар ыалдьан өлөр, убайбыт Гаврил армияҕа сылдьара, биһиги икки кыыс эмиэ тулаайах хаалабыт. Ону эдьиийдээх күтүөбүт Сиэйэттэн кэлэн илдьэ бараллар. Дьаархантан Сунтаарга диэри тэлиэгэлээх атынан, салгыы борокуотунан, айаннаан Сиэйэни булбуппут. Ол аата үһүс көлүөнэ дьон көрүүтүгэр-иитиитигэр киирбиппит. Мин ити кэмҥэ 9 саастаахпын, Дьаархан оскуолатын нулевой , онтон 1-кы кылааһын бүтэрбит кэмим. Эдьиийим Шура 14-дэ, сэттис кылааһы бүтэрбит. Эдьиийбит сэрии кэмигэр харыстаммакка үлэлээн, онуоха эбии агенныыр кэмигэр араас айаас аттартан бырахтаран да буолуо, сатаан оҕоломмотоҕо. Онон оҕо диэни көрбүттэрэ улахан да буолларбыт биһиги эрэ буолан хаалбыппыт.

1954 с. күтүөбүт Түбэй-Дьаархаҥҥа Димитров аатынан колхозка ананан дьоммут онно көспүттэрэ. Мин салгыы Сиэйэ оскуолатыгар, эдьиийим Элгээйи орто оскуолатыгар үөрэммиппит.

Биһигини эдьиийбит Матрена Андреевналыын киһи гынан улаатыннарбыт күтүөбүт туһунан кыратык ахтан ааһар тоҕоостоох дии саныыбын.

Николай Гаврильевич Николаев 1942 с. Аҕа дойду сэриитин үгэнигэр ыҥырыллыбыт. Иркутскай уобалас Мальта станциятыгар байыаннай чааска 4 ый үөрэнэн стрелок буолбут. 1943 с. тохсунньу 10 күнүгэр Арҕаа фроҥҥа барар буолбут. Аан бастаан сүрэхтэниитин олунньу 23 күнүгэр Ржев уонна Великие Луки куораттар туһаайыыларынан ылбыт. Хас да хабыр, кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбыт. Манна төбөтүгэр ыараханнык бааһырбыт, буулдьа кэтэҕинэн киирэн аҥалайын дьөлө көтөн ааспыт. Ити бааһырыы кэнниттэн Челябинскай куоракка сэттэ ый устата эмтэммит. Эмтэниитин бүтүүтүгэр таҥалайдаах протез кэтэрдибиттэрин кэннэ саҥатын дорҕоонун дьэ истибит. Госпитальтан тахсан эмиэ фроҥҥа барар, 1944 с. муус устар ыйтан Ленинградскай фроҥҥа Корейскай-Финскэй кыргыһыыларга кыттар. Аны хаҥас атаҕар бааһыран Ленинград куоракка түөрт ый госпитальга эмтэммит. Үтүөрбитин кэннэ Финляндияҕа ыыппыттар. Сапердар курстарыгар үөрэнэн, миинэ көрдөөһүнүгэр уонна тааһы үлтү тэптэриигэ сылдьыбыт, трофейнай хамаандаҕа эмиэ үлэлэспит. Кэлин кыргыһыыга ылбыт ыарахан баастара дьайаннар, сэрии хонуутуттан тэйитэн испиттэр. Удмуртияҕа тутууга үлэлии сылдьан Кыайыыны көрсүбүт. Николай Гаврилевич кэлин Аҕа дойду икки степеннээх уонна албан аата орденнар кавалердара буолбута.

Күтүөбүт төһө да кырыктаах, улахан хаан тохтуулаах кыргыһыылары аастар, этэ-сиинэ улаханнык сэймэктэннэр, майгыта-сигилитэ биһиэхэ олус сымнаҕаһа, эдьиийбитин бу туохпут иитимньилэрэй диэн, биир эмэ тылынан кыһарыйарын истибэтэхпит. Онон махталбыт, бастатан туран, күтүөбүтүгэр, оттон эдьиийбит диэн бэйэбит эдьиийбит буоллаҕа (иитиллибитинэн да буоллар), ханнык да балаһыанньаҕа киирбитин иһин биһигини бэйэтиттэн тэйиппэтэҕэ, өйө-сүрэҕэ тугу этэринэн дууһатын сылааһын барытын биэрбитэ, тулаайахсыппатаҕа.

Эдьиийим Шура кыратыттан хараллыбыт буолан буолуо, эдьиийигэр ордук чугаһа, оттон мин күтүө кыыһа диэн ааттанарым. Биригэдьиирдиир кэмигэр чугас эргин илдьэ сылдьар, нэрээт толороругар көмөлөһүннэрэрэ, нууччалыы саҥардара, элбэхтик мөккүһүннэрэр буолар, “мин Баалам коммунист, салайааччы буолуо” диирэ. Ол иһин буолуо, оскуола кэнниттэн тутатына Жданов колхозка комсомольскай тэрилтэ босхоломмут секретарынан анаабыттарыгар хайаан да ииппит комсомолуҥ сорудаҕын толоруохтааххын диэн быһа-бааччы эппитэ. Үлэлээн баран Ленинградка үөрэнэ барарбын эмиэ кини бастакынан өйөөбүтэ, кэлин Ленинградка үөрэнэрбинэн киэн туттара, Ленинградскай фроҥҥа сэриилэспит, Ленинградка бэйэтигэр эмтэммит өйдөбүллэрин кытта сибээстиирэ буолуо.

Дьоммут астынар астыныылара иккиэммитин үрдүк үөрэхтээбиттэрэ, төрөппүт, ииппит ийэлэрбит кэриэстэрин толорбуттара. Дьоннорбут барахсаттар - күтүөбүт 1987 с. эдьиийбит 1996 с. күн сириттэн барбыттара. Сүрэхтэрэ сөбүлээбит Түбэй-Дьаархан буоругар хаалбыттара. Киһи үөрүөх, түбэй-дьаархаттар билиҥҥэ диэри дьоммутун олус ытыктыыллар. Күтүөбүт аатын эдэрдэр олорор саҥа уулуссаларыгар иҥэрбиттэрин кэлии киһи үлэтин-хамнаһын үрдүктүк сыаналааһын быһыытынан ылынабын.

Эдьиийбинээн оҕо сылдьан саамай чугас дьоммутун утуу-субуу да сүтэрдэрбит, бииргэ төрөөбүттэрбититтэн да быһыннарбыт, үтүө дьон сөптөөх кэмигэр баар буолан испиттэригэр сэрии оҕолорун сордооох- муҥнаах оҕо саастарын улаханнык билбэтэх дьоллоохпут. Андрей Иванович, Анна Самойловна Васильевтарга, Николай Гаврильевич, Матрена Андреевна Николаевтарга кыайан төлөөбөтөх сүдү иэстээх курдук сананабыт.

Улуу кыайыыны уһансыбыт буойуннар ааттара өлбөт-сүппэт аналлааҕын Кыайыы 70 сыллаах үбүлүөйэ өссө төгүл көрдөрдө дии саныыбын. Ким да, туох да умнуллубат. Тыыл ветераннара эмиэ сылаас тылынан ахтылыннылар, бэйэлэрэ да астыннылар. Кырдьык даҕаны, алдьархайдаах сэрии тумнубут ыала суоҕун кэриэтэ. Мин бэйэм дьоммор эбии кэргэним аҕата, тойонум Иванов Егор Афанасьевич эмиэ уоттаах сэрии ветерана, Арҕаа фронт кыттыылааҕа, икки орден, үс бойобуой мэтээл кавалера. Онон хайа да өттүттэн эргий, биһиги көлүөнэ – бары да сэрии оҕолоробут, онон сыалбыт-сорукпут эмиэ дьэҥкэ буолуохтаах: Ол – Аҕа дойду сэриитигэр бүтүн норуот хорсун быһыытын кэнэҕэски ыччаттарга өйдөрүнэн-санааларынан ылыналларын курдук тиэрдии, онуоха көмөлөһүү.