Тыыл, үлэ ветерана

Мария Петровна ЫМЫЧАНОВА туһунан

кыыһа Ымычанова Александра Степановна-Ымыы кыыһа:

Былыр ийэбит аах Чуо-күөл диэн ааттааах сиргэ олохсуйан олорбуттар. Ийэбит Ымычанова Мария Петровна-Бачыыҥкалаах Маарыйа диэн. Чуо күөл арҕаа өттүгэр, Балаайап атаҕа диэн сиргэ сайылык дьиэлээх, күөл хотугулуу-илин өттүгэр улахан кыстык дьиэлээх этибит. Сэрии кэннэ ол дьиэбитин ийэбит колхозка бурдук иһин атыылаабыта. Дьиэни көһөрөн аҕалан учууталлар уопсайдара гыммыттара. Ол дьиэ 60 с. кэннилэригэр олорбут учуутал дьалаҕайыттан уокка былдьанан турар.

Ийэбит огдообо хаалан баран аҕыс оҕотун бэйэтэ ииппитэ. Баай дьон кыыһа буолан үчүгэйдик олорбуттар. Онтон сэрии иннинэ сүөһүтэ-аһа аҕыйаан, оҕолорун иитэригэр элбэх ыарахаттары көрсүбүт. Ол иһин сэрии кэмигэр, аччыктааһын саҕана оҕолорун хоргутумаары көмүһүн, түүлээх таҥастарын атыылаан оҕолорун иитэлээбит, киһи- хара оҥортообут.

Ити кэмҥэ сэрии туһугар диэн ыаллартан көмүстэрин хомуйа сылдьыбыттара. Биир сайын улуустан тахсыбыт боломуочунай ийэм үрүҥ көмүс киэргэллэрин хомуйан ылаттаабыта. Оччолорго мин үстээх-түөртээх кыыспын, онон үчүгэйдик өйдүүбүн. Ол киһи ийэм үрүҥ көмүс бастыҥатын, харыга кэтиллэр бөҕөҕү (кэтит, мин моонньубар иккитэ эргийэн кэлэр, уһуна тобуктарбар охсуллар этэ) уонна мин төбөҕө кэтэр кыһыл көмүс дуйдаах ободуокпун ылбыта. Ободуогум икки чэчэгэйбин ыга тутар этэ. Биэримээри гыммытым буолуо, ону ийэм «Төбөбүн ыга тутар диэччигин дии, биэриэххэ» диэбитэ. Бу киһи бачча элбэх көмүһү куттаан, ыган-түүрэн да туран ылбыт буолуон сөп, государствоҕа да барбыта саарбах. Тоҕо да диэтэххэ туох да докумуону билиһиннэрэрин өйдөөбөппүн уонна соҕотоҕун сылдьара, туоһу киһитэ суоҕа.

Убайдарым кэпсииллэринэн, ийэм кыһыл көмүс киэргэллэри биэрбэтэх үһү, кэлин онтуларын атыылаан ас-таҥас да гымматаҕа үһү. Хара тастаах, сиринэн соһуллар кыһыл саһыл тыһа истээх соннооҕо үһү. Ол сонун иһинэн бэргэһэлэрин тигэттээн атыылаабыт. Биһиги сэрии иннинэ бары хотуобай, наһаа үчүгэй таҥастаах этибит, атах таҥаһын арааһын кэтэрбит. Сэрии саҕана аспыт-таҥаспыт лаппа мөлтөөбүтэ. Ити кэмҥэ икки уола бултаан, аһаталаан улаханнык күүс-көмө буолбуттар уонна хоргуйууттан быыһаабыттар. Сэрии саҕаланарыгар улахан уола Николай 12, кыра уола Егор 11 эрэ саастаах эбит. Ол сылдьан дьиэ үрдүгэр чыычаахтарга кылынан туһах хатан уураллара үһү. Арай биирдэ ийэм кыһыахтыы турдаҕына Дьөгүөр икки ытыһын холбуу тутан ытыы-ытыы тугу эрэ тутан киирэр, онуоха ийэтэ «Хайа нохоо, туох буолан киирдиҥ? Ити туоххун тутан тураҕын» диир. Онуоха уола: «Бу, чыы, бу-бу чыычаах» дии дии ытаабытын өйдүүбүн. Онтубут баара туһаҕар иҥнибит чыычааҕын ылан баран үөрүүтгэр ханна турарын умнан кэбиһэн сирдии хааман дьиэ үрдүттэн сууллан түспүт. Ол түһэн тугун эрэ ыарыттаҕа дии уонна бултаабыт үөрүүтүттэн ытаабыт. Бу убайым Дьөгүөр аан маҥнайгы булда буолар. Ол кэнниттэн ийэлэрэ сиэлинэн туһах хатан биэрбит уонна куобахха туһах иитэргэ үөрэппит. Онтон кэлин бэйэлэрэ туһах хатар , куйуур баайар буолбуттар. Онтукаларынан куобаҕы, балыгы бултаан хаһааналлар эбит. Убайдарым сарсыарда туран баралларын билбэппин, киэһэ хойут хараҥарбытын кэннэ куобах бөҕөнү сүгэн кэлэллэрэ. Киэһэ буолла да таһырдьа убайдарым кэлэллэрин кэтэһэрим. Кулгааҕым тыһырҕаатаҕына киирэн иттэн баран эмиэ тахсарым.

Биирдэ оннук маныы сырыттахпына убайдарым иннилэригэр-кэннилэригэр куобах бөҕөнү сүкпүттэр уонна хас да куобаҕы моонньуларыттан баайан баран соһон иһээхтииллэр эбит. Ийэм тахсан көмөлөһөн дьиэлэригэр киллэрбиттэрэ. Ийэлэрим уолатарын олус харыстыыр, ас үчүгэйинэн аһаталыыр этэ, сотору-сотору саламаат оҥороро. Бу сырыыга уолаттарыгар эмиэ саламаат оҥорбут этэ. Аһаан мотуйа олордохторуна «Киһи этэрин истибэккит, куобаҕы буһаран сиэҥ диэн этэбин буолбат дуо!» диэн мөҕөттөөбүтүн өйдүүбүн. Күнү быһа кыра лэппиэскэлэринэн сылдьаллар үһү. Куобаҕы өлөрөр буолтарын кэннэ буһаран ыһыктыыр буолбут.

Эмиэ биирдэ ичигэс баҕайы күн этэ, ийэм дьиэҕэ, мин идэбинэн таһырдьа убайдарбын кэтэһэ сылдьабын. Хайа диэкиттэн кэлэллэрин билэбин. Ол сылдьан көрдөхпүнэ Ньукулай хара ыты кыбынан баран сүүрэн аҕай иһэр эбит. Бэргэһэтэ суох, көрдөхпүнэ баттаҕа буруолуу иһэр. Дьиэҕэ сүүрэн киирэн «Ньукулай биир хара ыты кыбынан иһэр, баттаҕыттан буруо тахсар” диэтим. Ону истээт ийэм кыра остуолу оһох иннигэр соһон аҕалла, оһох чоҕун үрэн барда, уотун уматаары буолуо. Ол турдаҕына уола ытын кыбыммытынан ойон киирдэ. Онтон ийэм тугу эрэ саҥара-саҥара уолун сыллаан ылла уонна хаҥас диэкиттэн сүөгэйы ылан ыт муннугар бистэ. Онтон оһоҕун түбүгэр түстэ уонна тугу эрэ саҥара-саҥара оһоҕор сүөгэй биэрдэ. Ити бириэмэҕэ ыт муннугар биһиллибит сүөгэйгэ ымсыыран сөмүйэбин уунан эрдэхпинэ ийэм көрөн илиим көхсүгэр оҕуста. Онуоха соһуйан ытаары гыммыппар бу ыт буолбатах, бу саһыл диэн булт буолар, ханнык баҕарар булт муннугар сүөгэйи бистэххэ ымсыырбат буол диэн саҥарда. Итинтэн ыла убайдарым кыһыл саһылы бултуур буолбуттара. Онон эмиэ саҥа таҥастары таҥнар буолбуппут.

Сэрии кэнниттэн ийэбит ыанньыксыттаабыта, биригэдьиирдээбитэ, онтон кэлин кулуупка остуорастыы сылдьан хойут пенсияҕа тахсыбыта. Ол саҕана пенсия 12 солкуобай этэ. Сэрии сылыгар кыралар туһа дьон этибит, буолаттан бурдук куолаһын күтэр кутуйахха хасааһын булан хомуйарбыт, бэлэм буолбут бурдук түгэхтэрин чохчолоон биэрэрбит, ардыгар бугул түгэҕин харбатан сордууллара. Охсуллубут от сытын олус абааһы көрөр этим, сүрэҕим көбөн кураанаҕынан сэниэм эстиэр диэри хотуолуу сатыыр этим. Ол иһин кэлин бугул түгэҕин харбата ыыппат буолбуттара. Ийэбит үҥкүү тылын этэр идэлээҕэ. Мааны баҕайытык таҥнара, атаҕар былыр баай дьахталлар кэтэр уһун сотолоох үөһээҥҥэ диэри быа тиһиликтээх, хобулуктаах бачыыҥкалаах, билиҥҥинэн сапожкалаах этэ. Оннук бачыыҥка киниэхэ эрэ баара, ол иһин Бачыыҥкалаах Маарыйа диэн ааттаабыттара. Бу бачыыҥкатын олус харыстыыра, бырааһынньыктарга, үҥкүү тылын этэригэр эрэ кэтэрэ. Бачыыҥкатын 50-с с. кэннилэригэр диэри кэппитэ. Былааччыйалара бары байбаралара суох этэ, байбаралаах ырбаахыны дьадаҥылар эрэ кэтэр таҥастара диирэ. Уола Ньукулай эдэр сылдьан үҥкүү тылын этэ сылдьыбыттаах, ону ийэтэ туйахпын хатарар киһилээх эбиппин диирэ. Онтон уола кэлин үҥкүү тылын этэрин таһы-быһа быраҕан кээспит. Тоҕо бырахпытын ким да билбэт, ыйыттахтарын тугу да эппэт үһү. Кини оннугар ийэтин туйаҕын хатаран иккис уола Дьөгүөр үҥкүүһүт бэрдэ буолбута. 2010 с. «За вклад в развитие народного творчества» диэн бэлиэни культура управлениета туттарбыта. Онон түмүктээн эттэхпинэ, убайдарым баар буоланнар бултаан-балыктаан, аһатан-таҥыннаран уонна ийэбит дьаһаллаах буолан сэрии ыар сылларын этэҥҥэ туораабыппыт, киһи-хара буолбуппут. Убайдарым оонньооботох оҕо саастарын төһө да билбэтэллэр, куһаҕаннык иитиллибэтэхтэрэ, ийэлэрин тылларыттан тахсыбатахтара! Кинилэр хаһан да иирсэ-охсуһа сылдьалларын өйдөөбөппүн, олус эйэлээх этилэр, быыс-хайаҕас булан мэниктээн да ылар этилэр. Мэниктииллэрэ киирдэҕинэ миигин ытатан-сордоон тахсаллара, күөл кутатыгар туруоран баран хаамтаран куттууллара, ардыгар үүнэн турар бурдук иһигэр киллэрэн муннаран кэбиһэллэрэ, ыҥыыр иннигэр олордон баран чалбах кэллэҕинэ бу дириҥ уу, онно түстэххинэ өлбүт дии-дии түҥнэри анньар буолан аймыыллара. Ардыгар куулу тиирэн оҥоһуллубут үөһээ өһүөҕэ ыйанар быалаах оҕо бөлүөҥкэтэ диэҥҥэ сытыаран баран хачайдыыллара, ардыгар ол быа кылгыар диэри эргитэн-эргитэн баран ыытан кэбистэхтэринэ эргийэн кулахачыйара, кутталбыттан ытаан муҥнанарбын өйдүүбүн. Онтон ааттаан, киэһэ аһылыкпытыттан бэрсиэхпит диэн албыннаан, ийэҕэр этээйэххин диэн сирэйбин-харахпын сотон баран, тугу да оҥорботох курдук туттан дьиэлэригэр кэлэллэрэ. Ийэбэр хаһан да үҥсүбэтэҕим.

Ол да буоллар убайдарбын олус күндүтүк санаталыыбын. Төһө да бэйэлэрэ ойор-тэбэр оҕолор буоллаллар, кырыыстаах сэрии мэһэйдээтэр даҕаны, аҕаларын оннулларыгар, аҕа оруолун толорон кыра дьарамай санныларыгар үлэ ыараханын сүгэн, биһигини киһи-хара оҥортообуттарын иһин кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэбин.